Authors
1 Department of Biology, Faculty of Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 2 Department of Range and Watershed Management, Faculty of Natural Resources and Environment, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 Khuzestan Agricultural and natural Resources Research Center, Ahwaz, Iran
Abstract
Keywords
گیاهان نقش پایهای در شکلگیری اکوسیستمهای طبیعی دارند، بنابراین شناخت دقیق گونههای گیاهی و اطلاع از تنوع زیستی گیاهی، تنوع رویشگاهی، جوامع گیاهی و توان بالقوه منابع موجود در هر منطقه ما را برای برنامهریزی پیرامون توسعه پایدار و مدیریت منابع طبیعی کشور یاری خواهد داد (Jamzad, 2008).مطالعات فلوریستیک و تعیین پراکنش جغرافیایی گونهها مقدمهای برای پژوهشهای اندازهگیری تنوع گونهای، تعیین پتانسیل رویشی منطقه و مبنایی برای مطالعات جامعهشناسی و بومشناسی است (Eshghi Malayeri et al., 2013). تنوع فلور استان خوزستان به علت وجود رویشگاههای مختلف، به صورت: تالابی، شورهزار، شنزار و تپه ماهوری در بخش دشتی و پوشش جنگلی یا درختزار خشک بلوط و رویشهای کوهسری برفگیر، در مناطق کوهستانی شمال و شمال شرق استان است (Dinarvand, 2003).از مجموع 102 تیره گیاهی عالی شناسایی شده در استان، گونههای 80 تیره گیاهی در زیستگاههای خشکی، 13 تیره فقط در زیستگاههای آبی و گونههای 10 تیره در هر دو زیستگاه دیده میشوند (Dinarvand and Sharifi, 2008). در راستای اجرای طرح جمعآوری فلور خوزستان تاکنون بیش از 800 گونه برای استان شناسایی شده است. تاکنون تحقیق کاملی در خصوص شناسایی دقیق فلور منطقه انجام نشده است، بنابراین پژوهش حاضر به عنوان مقدمه مطالعات بعدی اکولوژیک و مدیریت منطقه حفاظت شده، ضرورت دارد.
مواد و روشها.
منطقه شیمبار یا شیرین بهار شامل محدودهای در دامنه شمالی دریاچه سد شهید عباسپور در حوزه زاگرسی (ناحیه ایرانی-تورانی) است. این منطقه در 45 کیلومتری شمال شرقی مسجد سلیمان و در محدوده بخش اندیکا، بین مختصات جغرافیایی 32 درجه و 8 دقیقه تا 32 درجه و 29 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 29 دقیقه تا 48 درجه و 46 دقیقه طول شرقی قرار دارد (شکل 1). مساحت این منطقه 53 هزار هکتار و تغییرات ارتفاعی منطقه بین 400 تا 3400 متر از سطح دریا است. سیمای عمومی منطقه شامل سه رویشگاه شاخص: الف) جنگل (درختزار) بلوط، ب) مراتع با پوششی از گونههای علفی و پ) تالاب با پوشش انبوهی از درختچههای آبدوست است.(مشاهدات شخصی). میانگین حداکثر دما 34 درجه سلسیوس در تیر ماه و میانگین حداقل دما 6 درجه سلسیوس در دی ماه است (شکل 2 منحنی آمبروترمیک منطقه شیمبار). آنالیز 5 نقطه بخش خشکی و آب تالاب نشان داد، خاک منطقه شامل: 16 تا 22 درصد شن، 36 تا 60 درصد سیلت و 24 تا 42 درصد رس و هدایت الکتریکی آن بین 92/0 تا 15/1 میلیموس و میزان اسیدیته 3/7 تا 5/7 است. میزان هدایت الکتریکی آب تالاب شیمبار 3203 تا 3580 میکروزیمنس و اسیدیته آن 7/7 است.
با پیمایش میدانی در سه فصل زمستان، بهار و تابستان سالهای 1391 و 1392 نمونههای گیاهی منطقه جمعآوری و پس از پرس و خشک کردن، با استفاده از منابع فلوری نظیر: فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2012)، فلور ترکیه (Davis, 1972)، فلور فلسطین (Zohary, 1972)، فلور عراق (Townsend and Guest, 1974-1985)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-1995)، فلور ایران (Assadi, 1989-2012) و فلور خوزستان (Mozaffarian, 1999) تا حد زیرگونه و واریته شناسایی شدند. اسامی فارسی از فرهنگ نامهای گیاهان ایران (Mozaffarian, 1998) اقتباس شده است. برای طبقهبندی شکل زیستی از روش Raunkiaer (1934) که کاملتر و سادهتر از روشهای دیگر است، استفاده شد. این سیستم بر اساس موقعیت جوانههای رویشی در زمان سپری کردن فصل نامساعد برای رشد، بنا شده است و گیاهان بر این اساس در پنج گروه اصلی: فانروفیت، کامهفیت، همیکریپتوفیت، کریپتوفیت و تروفیت قرار میگیرند (Mobayen, 1981). پراکنش جغرافیایی گونهها با استفاده از فلور فلسطین (Zohary, 1972)، مبانی جغرافیای گیاهی خاور میانه (Zohary, 1973) و فلور ایران (Assadi, 1989-2012)، تعیین گردید. منحنی آمبروترمیک منطقه بر اساس دادههای اقلیمی مستخرج از پایگاه اینترنتی ناسا (http://power.larc.nasa.gov) برای 13 سال اخیر در محیط Excel ترسیم شد.
شکل 1- موقعیت منطقه حفاظت شده شیمبار در استان خوزستان
شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقه شیمبار بر اساس دادههای اقلیمی سایت ناسا
نتایج
معرفی فلور منطقه: در تحقیق حاضر، تعداد 189 گونه متعلق به 51 تیره و 149 جنس شناسایی شد (پیوست 1). که 3 گونه آن از نهانزادان آوندی و بازدانگان و بقیه از نهاندانگان بودند. دولپهایها 42 تیره، 121 جنس و 159 گونه و تکلپهایها 6 تیره، 26 جنس و 28 گونه بودند. بزرگترین تیرههای گیاهی منطقه به ترتیب فراوانی عبارت بودند از: Asteraceae با 23 گونه، Poaceae با 19 گونه، Lamiaceae با 18 گونه، Papilionaceae با 18 گونه، Rosaceae با 10 گونه، Apiaceae با 9 گونه، Brassicaceae و Caryophyllaceae هر کدام با 8 گونه (شکل 3). بزرگترین جنس مشاهده شده در منطقه Astragalus و Trifolium هر کدام به ترتیب با 6 و 5 گونه هستند. تعداد گونههای بومزاد 20 گونه بودند. طی نخستین جمعآوری از منطقه در زمستان 1391، گونه Mandragora autumnalis Bertol. برای نخستین بار در ایران مشاهده و به عنوان گزارش گونه جدید برای فلور ایران توسط نگارنده معرفی شد (Dinarvand and Howaizeh, 2014).
معرفی شکل زیستی گونههای منطقه: بیشترین تعداد شکل رویشی منطقه متعلق به تروفیتها بود و درصد اشکال زیستی گیاهان منطقه شامل: 13 درصد فانروفیت، 6 درصد کامهفیت، 25 درصد همیکریپتوفیت، 15 درصد کریپتوفیت و 41 درصد تروفیت است (شکلهای 4 و 5). گونههای فانروفیت نظیر: Ampelopsis vitifolia، Populus euphratica، Rubus sanctus، Tamarix ramosissima و Vitexa agnus-castus خودرو در بخش تالابی دیده میشوند و گونههایی نظیر: Acer monspessulanum، Amygdalus scoparia، Cerasus brachypetala، Crataegus aronia و Pistacia khinjuk به عنوان گونههای همراه بلوط هستند.
.معرفی پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ) گونههای منطقه: مطالعه پراکنش گونهها نشان میدهد که بیشترین درصد گونهها متعلق به عناصر ناحیه ایرانی-تورانی است. گونههای ناحیه ایرانی-تورانی به تنهایی 31 درصد بوده، به علت نفوذ برخی عناصر ناحیه صحرا-سندی به بخش درختزار بلوط، 6/1 درصد گونهها منحصرا متعلق به ناحیه صحرا-سندی هستند. از مجموع گونههای بومزاد 19 عنصر ایرانی-تورانی و فقط یک گونه صحرا-سندی است. گونههای ناحیه ایرانی-تورانی/ اروپا-سیبری 15 درصد، ناحیه ایرانی-تورانی/ مدیترانهای 6 درصد، ایرانی-تورانی/ صحرا-سندی 5 درصد بود. عناصر چند ناحیهای 5/36 درصد گونهها را شامل میشوند (پیوست 1).
شکل 3- مقایسه بزرگترین تیرههای گیاهی منطقه شیمبار
شکل 4- تعداد گونههای منطقه شیمبار
شکل 5- درصد اشکال زیستی گونههای منطقه شیمبار
بحث و نتیجهگیری.
منطقه حفاظت شده شیمبار در حوزه زاگرسی ناحیه ایرانی-تورانی قرار دارد و درصد بالایی از عناصر گیاهی این ناحیه در این منطقه حضور دارد. اقلیم منطقه با تابستان خشک و زمستان معتدل باعث شده گونههای گیاهی نواحی اروپا-سیبری و مدیترانهای نیز حضور 20 درصدی در منطقه داشته باشند. از مجموع 102 تیره گیاهی گزارش شده از استان (Dinarvand and Assadi, 2011) 51 تیره، (حدود 50 درصد) در منطقه وجود دارد که علت این تنوع و غنای گونهای، قطعاً وجود رویشگاههای خشکی و آبی مختلف و عوامل محیطی تأثیرگذار بوده است. به دلیل عوامل تأثیرگذار منفی ناشی از فعالیتهای انسانی نظیر: چرای دام و فعالیتهای ساخت و ساز جادهای که به تغییر سیمای منطقه منجر گردیده، گونههای تروفیت بیش از سایر اشکال رویشی در منطقه دیده میشود. فراوانی گیاهان یکساله تیره Asteraceae در منطقه شیمبار نیز مانند منطقه نوژیان حوزه رودخانه دز، بیانگر فشار ناشی از فعالیتهای انسان و تعلیف دام است. حضور بالای گیاهان این تیره باید به عنوان زنگ خطری در خصوص تخریب پوشش گیاهی منطقه مد نظر قرار گیرد و ضمن ارزیابی علل و عوامل آن، برنامههای مدیریتی برای حفاظت از منابع طبیعی طراحی و به کار گرفته شود (Mehrnia and Ramak, 2014). استان خوزستان از نظر توپوگرافی شامل دو بخش کوهستانی در شمال و شمال شرق و جلگه در جنوب است (Mozaffarian, 1999). تالاب شیمبار در بخش کوهستانی استان واقع است و حضور درختزار بلوط، گونههای درختچهای همراه آن و گونههای درختی و درختچهای بیشههای مردابی به حضور درصد نسبتا خوبی از گونههای فانروفیت (24 گونه) در منطقه شیمبار منجر شده است که در مقایسه با بیشهزارهای حاشیه رودخانههای دز، کرخه و کارون در بخش جلگهای، با گونههای درختی و درختچهایLycium shawii، Populus euphratica و Tamarix passerinoides از تنوع گیاهان چوبی بسیار مناسبی برخوردار است(Dinarvand, 2005). گونههای گیاهی دارویی نظیر: Ferula stenocarpa، Prangos uloptera و Tanacetum polycephalum و زینتی منطقه نظیر: Pterocephalus kurdicus و
P. melanobasisبه طور عمده به دسته همیکریپتوفیتها تعلق دارند. منطقه شیمبار پتانسیل حضور 20 گونه بومزاد ایران را دارد و گونههایی نظیر: Arum giganteum، Astragalus gypsocola، Azilia erynghiides، Pterocephalus melanobasis، Rosularia sempervivum و Silene eriocalycinaجزو گونههای نادر در ایران هستند (Ghahreman, and Attar, 1999) شایان ذکر است که این گونهها در منطقه پوشش محدودی نیز دارند. از سوی دیگر، گونه دارویی Mandragora autumnalis که اخیراً برای ایران شناسایی شده از این منطقه جمعآوری شده است، بنابراین لازم است توجه ویژهای در جهت حفاظت و صیانت از پوشش گیاهی منطقه به عمل آید و برخی قسمتهای منطقه به صورت ذخیرهگاه مورد حفاظت قرار گیرد. تاکنون تحقیق کاملی در خصوص شناسایی دقیق فلور منطقه انجام نشده است، بنابراین نتایج بررسی حاضر مقدمهای برای مطالعات بعدی اکولوژیک و مدیریت این منطقه حفاظت شده خواهد بود.
سپاسگزاری
نگارندگان از جناب آقای مهندس مولا معاون محترم منابع طبیعی تحقیقات زیست محیطی خوزستان و مدیریت محترم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان بابت همکاری صمیانه قدردانی مینمایند.