تأثیر مرحله نموی، رقم و محل کشت بر روی بعضی از ویژگی‌های ریختی و فیزیکو-شیمیایی میوه خرما در استان هرمزگان (ایران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

مراحل نمو میوه نخل خرما (Phoenix dactylifera) شامل حبابوک، کیمری، خلال، رطب و تمر است که چهار مرحله آخر با واژه‌های محلی خمل، کنگ یا خارک، دمپاز و خرما شناخته می‌شوند. ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی میوه در سه رقم خنیزی، هلیلی و مرداسنگ در مرحله خلال، رطب و تمر در میناب، رودان، بندرعباس و گنو بررسی شد. منطقه رودان بیشترین و گنو کمترین وزن میوه را نشان دادند. بیشترین مقدار وزن، اندازه و رطوبت میوه هر سه رقم، در مرحله خلال و کم‌ترین در مرحله تمر مشاهده شد. میوه تمر هر سه رقم، با بیش از 30 درصد رطوبت، از نوع نرم است. بر‌هم‌کنش مرحله نموی، رقم و منطقه، بیشترین وزن میوه را در مرحله خلال رقم هلیلی رودان و میناب و پس از آن، رقم خنیزی بندرعباس و میناب نشان داد. میوه رقم هلیلی و خنیزی نسبت بالای گوشت به دانه را نشان دادند که نشانه مرغوبیت است. الگوی تغییرات قندهای محلول و احیاکننده‌ هر سه رقم، طی نمو افزایش یافت ‌که نشان‌دهنده انرژی بالا است. بیشترین مقدار قندهای احیاکننده در رقم‌های هلیلی و مرداسنگ و کمترین در رقم خنیزی دیده شد. بیشترین و کمترین مقدار قندهای احیاکننده به‌ترتیب در میناب و گنو مشاهده شد. رقم خنیزی میان‌رس و در مرحله خارک نیز قابل استفاده است. رقم هلیلی از دیررس‌ترین ارقام خرمای ایرانی بوده و بطور معمول اواخر مهر برداشت می‌شود. ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی خرما برحسب رسیدگی، ژنوتیپ و زیستگاه متفاوت بوده و طی نمو، وزن، اندازه و رطوبت میوه کاهش اما قند افزایش یافت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The effect of developmental stages, cultivar diversity and cultivation sites on some morphological and physicochemical characteristics of date palm fruit in Hormozgan Province (Iran)

نویسندگان [English]

  • Farkhondeh Rezanejad
  • Batool Keramat
  • Tahereh Zakeri
Department of Biology, Faculty of Science, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran
چکیده [English]

The developmental stages of the date palm (Phoenix dactylifera) fruit include Hababouk, Kimri, Khalal, Rutab, and Tamar. The physicochemical characteristics of fruit were investigated in Khenizi, Mordasang, and Halili cultivars at different developmental stages in four cultivation sites. All cultivars' highest levels of size, weight, and moisture were observed in Khalal, and then they decreased. In the Tamar stage, all cultivars had more than 30% moisture showing soft fruits. The highest and lowest levels of fruit weight were recorded in Rudan and Genow respectively. The interaction of developmental stage, cultivar, and site showed the highest fruit weight in the Khalal stage of Halili of Rudan and Minab, followed by the Khanizi cultivar of Bandar Abbas and Minab. The fruits of Halili and Khenizi cultivars showed a high pulp-seed ratio indicating their good quality. Soluble and reducing sugar levels of all cultivars increased during development till Rutab indicating their high energy at harvest time. The highest amount of reducing sugars was found in Halili and Mordaseng, and the lowest in Khanizi. The highest and lowest amounts of reducing sugars were observed in Minab and Genow, respectively. Khenizi is a medium ripening cultivar and can also be used in the Khalal stage. Halili cultivar is one of the slowest ripening cultivars of Iranian dates and is usually harvested in Autumn. The physicochemical characteristics of date palms vary according to maturity, genotype, and habitat. During development, fruit weight, size, and moisture content decreased, but sugar increased.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Date fruit
  • Khalal
  • Khenizi cultivar
  • Seed
  • Soil
  • Tamar

مقدمه

درخت نخل خرما (Phoenix dactylifera L.) متعلق به خانواده Arecaceae ، با نام محلی مغ، یکی از درختان میوه مقدس‌ و قدیمی‌، و دومین محصول زراعی مهم ایران پس از پسته است. این گیاه به‌خوبی با آب و هوای گرم و خشک و خاک فقیر در کمربند جنوبی ایران سازگار است. از این رو خرماها نقش عمده‌ای را در توسعه و پایداری محیطی منظرهای واحه‌ای (آبادی در میان کویر، oasis) ایفا می‌کنند و می‌توانند به احیای بیابان‌ها کمک کنند.آغاز پیدایش درختان خرما در جهان از دوران دوم زمین شناسی بوده، اما زمانی‌که انسان به ارزش غذایی میوه خرما پی برده به شش هزار سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد (Chao & Krueger, 2007; Bijami et al., 2020; Sheikhbahaei et al., 2020, 2024). ازنظر تنوع رقم، ایران با داشتن 400 رقم (برخی منابع 600 رقم را هم گزارش کرده‌اند) از مجموع بیش از 4000 رقم مختلف موجود در جهان، غنی‌ترین منبع ژرم‌پلاسم خرما را دارد که بین آنها ارقام مختلف، با درجة پاسخ متفاوت به انواع تنش‌ها موجود هستند. بدین منظور، استفاده از ارقام مقاوم به تنش‌های زنده و غیرزنده و دارای ویژگی‌های مطلوب کمّی و کیفی، تنها روش حفظ جنس به شمار می‌رود (Al-Khayri et al., 2015; Rezanejad & Ghalekhani, 2018; Sheikhbahaei et al., 2024). میوه سته خرما دارای برون بر نازک، میان‌بر گوشتی و درون بر غشایی پیرامون دانه است که از یک برچه بارور شده موجود درگل ماده به وجود می‌آید، در حالی که دو برچه دیگر، تحلیل می روند. مادگی خرما پس از گرده افشانی، پنج مرحله نموی حدود ۷ ماه را گذرانده تا به بلوغ کامل برسد. این مراحل شامل حبابوک (Habbaboke)، کیمری (Kimri)، خلال (Khalal)، رطب (Rutab) و تمر (Tamar) بر اساس نام‌گذاری عربی است که در سطح بین المللی پذیرفته شده است. حبابوک (نابالغ، سبز و اندازه نخود که 7-3 هفته پس از گرده‌افشانی طول می‌کشد)، کیمری (سبز روشن، سفت و دارای رطوبت 80٪)، خلال (مرحله رنگی، ترد (کرانچی) و حاوی حداکثر 50 تا 60 درصد رطوبت)، رطب (مرحله رسیده، ترد (crips) تا آبدار، بافت نرم و رطوبت 35 تا 40 درصد) و تمر (رسیدگی کامل، گوشت (پالپ) خشک و کمتر از 20 درصد رطوبت) (Fadel et al., 2006) در اصطلاح محلی به چهار مرحله آخر به ترتیب خمل، کنگ یا خارک، دمپاز و خرما می‌گویند. سه مرحله آخر بلوغ میوه خرما از نظر غذایی و دارویی دارای اهمیت است و رقم‌های مختلف را می‌توان در این سه مرحله برداشت و بازاریابی نمود که انتخاب مرحله برداشت بستگی به ویژگی‌های رقم، شرایط اقلیمی و تقاضای بازار دارد (Ghnimi et al., 2017; Rezanejad & Ghalekhani, 2018; Sheikhbahaei et al., 2024). طی نمو از گلدهی تا رسیدگی تخمدان و میوه، تغییراتی در رنگ، وزن، نسبت طول به قطر، درصد رطوبت، میزان قند و سایر ویژگی‌های میوه ایجاد می‌شود که بر اساس نوع رقم، خاستگاه جغرافیایی، نوع خاک و مواد معدنی موجود در خاک، زمان گلدهی، شرایط محیطی و عوامل تغذیه‌ای تغییرات قابل توجهی نشان می‌دهند. با داشتن اطلاعات لازم درباره نحوه رشد و نمو میوه خرما، می‌توان میوه با‌کیفیت و کمیت بیشتری بدست آورد (Lekbir et al., 2015; Sheikhbahaei et al., 2024).

درخت خرما در خاک‌های قلیایی و نیز شور، به‌نسبت متحمل است و به هوادهی و زهکشی مناسب نیاز دارد. مواد معدنی تأثیر قابل توجهی روی رشد و نمو میوه خرما دارند. حضور پتاسیم و گوگرد در خاک ویژگی‌های فیزیکو- شیمیایی میوه را افزایش می‌دهد. پتاسیم برای عملکردهای فیزیولوژیکی اساسی مانند تشکیل قندها و نشاسته، سنتز پروتئین‌ها، تقسیم و رشد سلولی، تشکیل میوه و رشد و طعم آن نیاز است. همچنین، کمبود آن می­تواند درجه آسیب به محصول را توسط بیماری‌های باکتریایی و قارچی افزایش دهد. همچنین، در چند سال اخیر، استفاده از گوگرد در کاهش قلیائیت خاک‌های آهکی و نیز به­عنوان یکی از مواد مغذی مهم گیاهی توجه زیادی شده است (Kassem, 2012; Fatima et al., 2017; Dghaim et al., 2021). پژوهش­های Kassem (2012) روی رقم Zaghloul نشان داد استفاده از کودهای پتاسیم بطور قابل توجهی وزن، طول، عرض و رنگ میوه را افزایش داده و سبب افزایش ماندگاری و کیفیت حمل و نقل بسیاری از محصولات باغی مرتبط است (Kassem, 2012).

استان هرمزگان یکی از استان‌های خرما‌خیز کشور است که از نظر تولید، جایگاه دوم را در کشور، بعد از استان کرمان دارد. در این استان بیش از 100 رقم خرما وجود دارد که برخی ارقام در تمامی مناطق و بعضی دیگر در یک منطقه خاص، رشد می‌کنند. ارقام مرغوب و نرم این استان شامل مرداسنگ، هلیلی، خنیزی، کریته، مضافتی، لشت، برحی، شاهانی، مجول و خاصویی می‌باشد. ارقام درجه دو شامل حلو، زرک و ته‌گرد هستند که به‌علت شهد یا شیره زیاد عمدتاً در مرحله خلال برداشت، پخته (که در اصطلاح محلی به آن کنگ‌جوشی می‌گویند)، خشک و برای صادرات و استفاده در زمستان، استفاده می‌شوند. سایر ارقام درجه سه شامل بستکی، اشتری، مرزبان، موصلی، شکری، مرنگونی، گردیان، خروسی، قاسم محمودی، زرکمانه، نیمکدنی خورست، کلوته و ملسون است. سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی ارقام مرغوب خرما در منطقه هرمزگان هستند که رقم خنیزی میان‌رس و در مرحله خلال و نیز رطب و تمر استفاده می‌شود. رقم هلیلی به‌طور معمول در پائیز و اواخر مهرماه برداشت، امّا در مرحله خارک (خلال) و رطب نیز قابل مصرف هستند (Mohammadpour et al., 2018). با وجود جایگاه ویژه‌ای این محصول در اقتصاد کشور، به‌جز چند مورد محدود، پژوهش جدی در مورد ویژگی‌های میوه ارقام مختلف طی مراحل رشد و نمو میوه انجام نشده است و بیشتر پژوهش­های انجام شده در مرحله آخر رسیدگی میوه است. Sheikhbahae, et al (2020)، بعضی از شاخص‌های فیزیکوشیمایی را در مراحل نموی مختلف روی رقم مضافتی بم بررسی کردند (Sheikhbahaei et al., 2024). Mohammadrezakhani & Pakkish, (2024)، میزان رطوبت و قندها را طی نمو روی برخی ارقام جیرفت، بررسی کردند (Mohammadrezakhani & Pakkish, 2024)، امّا مطابق پژوهش­های کتابخانه‌ای منتشر شده، تأثیر محل کشت روی ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی ارقام مختلف طی نمو بررسی نشده است. بنابراین با توجه به جایگاه مهمی که میوه خرما در اقتصاد ایران دارد، بررسی ویژگی‌های ریختی و وزنی میوه، میزان رطوبت و قندهای احیا و غیر احیای آن در ارقام مختلف و تغییرات آنها طی نمو می‌تواند قدم موثری در جهت افزایش تولید این محصول ‌باشد، زیرا نتیجه این پژوهش­ها در انتخاب بهترین رقم، بهترین منطقه و مناسب‌ترین مرحله نموی جهت تولید و مصرف صنعتی و دارویی ارزش به‌سزایی دارد. میوه خرما را بر اساس رطوبت به سه دسته خرمای نرم با رطوبت بیش از 30 درصد، خرمای نیمه خشک با رطوبت بین20 تا 30 درصد و خرمای خشک با رطوبت کمتر از 20 درصد تقسیم می‌کنند (Samarawira, 1983).

ویژگی‌های رویشی، حدود 28 درصد از تغییرات ریختی کل را در بین ارقام مختلف خرما نشان می‌دهند، امّا ویژگی‌های ریخت‌شناختی اسپات و میوه، به ترتیب حدود 41 درصد و 31 درصد را تشکیل می دهند. با این حال، این ویژگی‌ها، بیشتر در مرحله بلوغ نشان داده شده‌اند (Mohamed et al., 2004). بنابراین هنوز شرح ریختی دقیقی برای توصیف و شناسایی ارقام خرما وجود ندارد، به همین علّت در این پژوهش، برخی ویژگی‌های ریختی و فیزیکوشیمیایی سه رقم خرمای خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در چهار منطقه جغرافیایی هزمزگان شامل میناب، رودان، بندرعباس و گنو بررسی شدند.

مواد و روش‌ها

مناطق و رقم‌های مورد بررسی

مناطق مورد بررسی شامل چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو و رقم‌های مورد پژوهش سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی بودند. شهرستان میناب با مساحتی بالغ بر5/6878 کیلومتر مربع در شرق استان هرمزگان در کناره‌های خلیج فارس و دریای عمان در 9 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 4 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. ارتفاع آن ازسطح دریا 27 متر است. رودان با مساحتی حدود 5/2744 کیلومترمربع، در فاصله 110 کیلومتری بندرعباس  قراردارد. این شهرستان در10 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 10 دقیقه طول شرقی واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا حدود 192 متر است. بندرعباس با مساحت 1/13255 کیلومتر مربع، در شمال تنگه هرمز در 13 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 56  درجه و 22 دقیقه طول شرقی واقع شده است. بلندی این شهرستان از سطح دریا 6 متر است. روستای گنو از توابع بخش مرکزی شهرستان بندرعباس در استان هرمزگان ایران است. این روستا در دهستان ایسین قرار دارد و در ۳۰ کیلومتری شمال غربی بندرعباس، در طول جغرافیایی ۲۷ درجه و ۱۸ دقیقه تا ۲۷ درجه و ۲۹ دقیقه و عرض جغرافیایی ۵۵ درجه و ۵۶ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۱۸ دقیقه در استان هرمزگان واقع شده‌ است (Zakeri, 2020).

نمونه‌برداری خاک

برای بررسی خاک محل رشد ارقام مورد پژوهش، نمونه‌برداری خاک از عمق 20 سانتی‌متری خاک (که کمتر در معرض شرایط محیطی است و ویژگی‌های خاک را بهتر نشان می‌دهد) انجام شد، بدین صورت که در همه مناطق مورد پژوهش، خاک زیر هر درخت (برای هر سه رقم)، برداشت شد. سه تکرار برای هر نمونه‌برداری به طور تصادفی انتخاب شد. پس از انتقال نمونه‌های خاک به آزمایشگاه، به مدت 24 ساعت در آون با دمای 80 درجه سانتی‌گراد قرار گرفته و خشک شدند، سپس توسط الک دارای منافذ 2 میلی متری غربال و همگن شدند.

جدول 1- ویژگی‌های خاک مناطق مورد بررسی

Table 1- Soil characteristics of the study area

The Soil characteristics

Area

Humidity

(%)

Temperature

(°C)

pH

EC

(desizimence/ meter)

Elements (mg/kg DW)

 

 

 

 

 

S

P

Mg

Ca

Na

K

 

52

37.5

8.2

1.5

213

1.7

221

147

941

316

Minab

37

39

7.8

7

327

0.3

465

421

1407

403

Rudan

38

24.5

7.5

3

458

0.94

125

532

2230

136

Genow

64

37

7.8

8.3

232

3.2

195

131

1210

295

Bandar Abbas

 سنجش مقدار عناصر محلول، اسیدیته (pH) و هدایت الکتریکی (EC) خاک

نمونه‌های خاک خشک شده در دمای 80 درجه سانتی‌گراد درون یک ارلن 100 میلی‌لیتری ریخته شد و سپس 50 میلی‌لیتر آب فاقد یون (دیونیزه) به آن اضافه شد. مخلوط حاصل به مدت 30 دقیقه با دستگاه شیکر (با سرعت 100 دور در دقیقه) هم زده شد. سپس با کاغذ صافی واتمن شماره یک صاف و توسط دستگاه  ICP-OES(مدل 735 ES6، Varian، استرالیا)، pH‌ متر و EC متر، به ترتیب عناصر محلول، اسیدیته و هدایت الکتریکی آنها تعیین شدند(Helmke & Sparks, 1996) (جدول 1).

نمونه‌برداری میوه رقم‌های مختلف در مراحل نموی خلال، رطب و تمر

میوه‌های سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر، بطور کامل تصادفی از درختان نخل چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو طی تیر ماه تا مهر برداشت شدند. نمونه‌برداری طوری انجام شد که هر سه رقم در مناطق مورد مطالعه با هم وجود داشته باشند. سه اصله نخل با شرایط یکسان از نظر تغذیه، سن و ارتفاع به عنوان سه تکرار انتخاب شد. نمونه‌برداری از چهار خوشه در چهار طرف نخل انجام شد، در نهایت برای تهیه نمونه نهایی، میوه‌ها از خوشچه‌ها جدا و مخلوط شدند، به­طوری که میوه‌های برداشت شده از هر درخت به منزله یک تکرار استفاده شد.

 سنجش شاخص‌های رشدی و ریخت‌شناختی

 طول و عرض (قطر) میوه و نسبت طول به عرض میوه، وزن میوه، گوشت (پالپ) و دانه، نسبت وزن گوشت به دانه، در پنج میوه به­عنوان یک تکرار در مراحل مختلف نموی اندازه‌گیری شد. طول و عرض میوه با نرم‌افزار Carnoy Win اندازه‌گیری شد. وزن تر میوه و دانه با ترازوی Sartorius (مدل BPSIID) با دقت 001/0 گرم، بر حسب میلی‌گرم سنجش شد. برای اندازه‌گیری محتوای رطوبت، پس از ثبت وزن تر (FW) ، میوه‌ها در فویل آلومینیومی ‌پیچیده و به‌ مدّت 72 ساعت درآون با دمای 70 درجه سانتی‌گراد قرار داده شدند. پس از خشک‌شدن کامل نمونه‌ها، وزن خشک (DW) آنها اندازه‌گیری شد. درصد رطوبت میوه‌ها (Water Content) طبق رابطه زیر محاسبه شد. رابطه (1)      Water Content (%) = WW-DW/DW×100

 بررسی کربوهیدرات‌های محلول

برای سنجش کربوهیدرات‌های محلول از روش (1951)Fales  استفاده شد. مقدار 1/0 گرم بافت تازه میوه توسط 5/2 میلی‌لیتر اتانول 80 درصد سائیده شد و در دمای 95 درجه سانتی‌گراد به مدت 60 دقیقه قرار گرفت تا کربوهیدرات‌های محلول استخراج شدند. عصاره‌ با کاغذ صافی صاف شده و سپس الکل آن تبخیر شد. رسوب حاصل در 5/2 میلی‌لیتر آب مقطر حل و از هر نمونه 500 میکرولیتر در یک لوله آزمایش ریخته و به آن 5 میلی‌لیتر معرف آنترون اضافه شد. پس از مخلوط شدن، به مدت 17 دقیقه در حمام آب گرم 90 درجه سانتی‌گراد قرار گرفتند و پس از سرد‌شدن جذب آن‌ها در طول موج 625 نانومتر خوانده شد. غلظت هر نمونه با منحنی استاندارد بر حسب میلی‌گرم بر گرم وزن تر محاسبه شد (Fales, 1951).

برای سنجش میزان قندهای احیاکننده از روش (1952) Somogy استفاده شد. 1/0 گرم وزن تر از بافت تازه میوه با 10 میلی‌لیتر آب مقطر در‌ ها‌ون چینی سائیده شد. سپس محتوای‌ ها‌ون به بشر کوچکی منتقل و تا نقطه جوش حرارت داده شد. سپس، محتوای بشر صاف و عصاره حاوی قندها بدست آمد. دو میلی‌لیتر از عصاره‌ها‌ی تهیه شده به لوله‌ آزمایش منتقل و پس از افزودن 2 میلی‌لیتر محلول سولفات مس به آنها، به ‌مدّت 20 دقیقه در حمام آب گرم با دمای 100 درجه سانتی­گراد قرار داده شدند. در این مرحله Cu2+ موجود در محلول سولفات مس توسط عامل آلدئیدی یا کتونی مونوساکاریدها، احیا شده و به Cu2O تبدیل می‌شود و در انتهای لوله آزمایش (پائین لوله) رنگ قرمز آجری مشاهده می‌شود. پس از سرد شدن، دو میلی‌لیتر محلول فسفومولیبدیک اسید ‌اضافه و لوله‌ها‌ی آزمایش تکان داده شدند تا رنگ آبی ظاهر شده به طور یکنواخت منتشر شود. شدت جذب محلول‌ها ‌در طول موج 600 نانومتر توسط دستگاه ‌اسپکتروفتومتر تعیین و توسط منحنی استاندارد غلظت قندهای احیاکننده محاسبه شد. نتایج حاصل از اندازه‌گیری مقدار قندهای احیا‌کننده بر حسب میلی‌گرم بر گرم وزن تر محاسبه و ارائه شد (Somogyi, 1952).

 تجزیه و تحلیل آماری

تجزیه و تحلیل آماری در این پژوهش با آزمایش فاکتوریل و در قالب طرح به­طور کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. تجزیه و تحلیل‌های آماری بدست‌آمده حاصل سنجش‌های کمی مختلف در این پژوهش، با نرم‌افزار SPSS و به روش آنالیز واریانس انجام شد و اختلاف میانگین‌ها با آزمون چند‌دامنه‌ای دانکن مقایسه شدند. در پایان نمودارها‌ی مربوطه نیز با نرم‌افزار Excel 2010  رسم شد.

نتایج

تغییرات رشدی و ریخت‌شناختی

تغییرات میوه در هر یک از سه رقم خرمای خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو دارای الگوی مشابهی بود، طی نمو از مرحله خلال به مرحله تمر بافت میوه از حالت سخت به نرم تغییر می­کند، همچنین رنگ آنها در رقم خنیزی در همه مناطق از رنگ قرمز در مرحله خلال به رنگ مایل به سیاه در مرحله تمر و در رقم‌های مرداسنگ و هلیلی از زرد روشن به قهوه‌ای روشن و تیره طی مراحل رشدی تغییر رنگ نشان دادند (شکل 1). رقم خنیزی میان‌رس و از ویژگی‌های مطلوب آن، استفاده در مرحله خلال (علاوه بر مرحله رطب و تمر) است. رقم هلیلی یکی از دیررس‌ترین ارقام خرمای ایرانی به شمار می‌آید. برداشت میوه آن، بطور معمول در فصل پائیز و اواخر مهرماه صورت می‌گیرد، امّا در مرحله خارک (خلال) و رطب نیز قابل مصرف است.

طول، عرض و نسبت طول به عرض (قطر) میوه

تغییر اندازه میوه ارقام خرما خنیزی، مرداسنگ و هلیلی، در طی رسیدگی در هر چهار منطقه مورد پژوهش (میناب، رودان، بندر عباس و گنو) دارای الگوی مشابهی بوده و اندازه میوه از مرحله خلال به مرحله تمر (به ترتیب از 64/33 به 48/29 میلی‌متر) در همه ارقام کاهش یافت. به­هر‌حال در منطقه بندرعباس این کاهش معنی‌دار نبود. همچنین در همه مناطق بیشترین طول میوه در رقم خنیزی (29/34 میلی‌متر) و کمترین آن در رقم مرداسنگ (44/28 میلی‌متر) مشاهده شد (جدول 2 و شکل‌های 1 و 2). الگوی تغییرات عرض میوه‌ها نیز شبیه طول میوه‌ها است که تحت تأثیر مرحله نموی کاهش نشان داد و حداکثر عرض میوه در رقم هلیلی، در مرحله خلال مشاهده شد (جدول 2 و شکل‌های 1 و 3).

در هر سه رقم مناطق مورد بررسی نسبت طول به قطر در مرحله خلال نسبت به مرحله رطب و تمر بیشتر است و بیشترین نسبت آن در رقم خنیزی منطقه رودان (66/1 میلی‌متر) ثبت شد (جدول 2 و شکل 3).

جدول 2 تغییرات رشدی و فیزیکو- شیمیایی سه رقم‌ مورد پژوهش در مراحل نموی مختلف در چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو را نشان می‌دهد.

شکل 1- مشاهده تغییرات ریختی و رنگ میوه در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی  در چهار منطقه میناب (A)، رودان (B)، بندرعباس (C) و گنو (D).

Figure 1- Observation of morphological and color changes of fruit in three developmental stages Khalal, Rotab and Tamar in Khenizi (a), Mordasang (b) and Halili (c) cultivars in the four regions of Minab (A), Rudan (B), Bandar Abbas (C) and Jenow (D).

 جدول 2- تغییرات رشدی و فیزیکو-شیمیایی میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Table 2- Growth (morphological) and physico-chemical changes of date fruit (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Jenow in the development stages of khalal, rotab and tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically significant (Duncan's test, P≤0.05).

Parameters

Area

Cultivars

Developmental stages

Minab

Rudan

Genow

Bandar Abbas

Khenizi

Mordasang

Halili

khalal

rotab

tamar

Humidity (%)

43.320c

46.736ª

45.392b

46.647a

43.934b

46.734ª

45.903ª

49.516a

45.548b

41.507c

Fruit length (mm)

31.784b

32.726ª

32.277ab

28.948c

34.291ª

28.448c

31.561b

33.645a

31.174b

29.482c

Fruit diameter (mm)

23.714ab

23.780ab

24.403ª

23.245b

23.028b

22.953b

25.375a

24.820a

23.725b

22.811c

Length/diameter ratio

1.3454b

1.3827ª

1.3233b

1.2466c

1.4901a

1.2402b

1.2432b

1.3598ª

1.3186b

1.2952b

Total fruit weight (g)

49.668b

53.296ª

50.479b

40.984c

50.780b

42.100c

52.940ª

55.813ª

48.230b

41.778c

Pulp weight (g)

43.998c

51.952a

46.261b

37.086d

47.105b

37.305c

50.062a

50.934a

44.966b

38.573c

Seed weight (g)

3.4326c

3.4674bc

3.7063a

3.5315b

3.1833b

3.7142ª

3.7058ª

3.8061ª

3.5531b

41.507c

Pulp/seed ratio (g)

12.899b

15.010a

12.593b

10.556c

14.865a

13.387b

10.042c

13.483ª

12.806b

29.482c

Soluble sugars (mgg-1FW)

226.35ª

209.82b

220.46a

212.52b

200.58c

219.94b

231.34ª

174.42c

223.56b

22.811c

Soluble sugars (mgg-1FW)

252.54a

217.13c

236.15b

209.71c

186.12b

246.96ª

253.57ª

159.80c

240.95b

1.2952b

شکل 2- تغییرات طول میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده‌ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 2- Variations in the length of date fruit (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in the development stages of Khalal, Rotab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 3- تغییرات قطر (عرض) میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 3- Changes of the diameter (width) of date fruits (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in the development stages of Khalal, Rotab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 4- نسبت طول به قطر میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 4- The ratio of the length to the diameter of date fruits (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in three developmental stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

وزن میوه، دانه، گوشت و نسبت وزنی گوشت به دانه

وزن میوه در ارقام و نیز ارقام مختلف، طی بلوغ تغییرات مشابهی نشان داد و از مرحله خلال (81/55 ‌‌گرم) به تمر (77/41 ‌گرم)، کاهش یافت. بیشترین وزن میوه در مرحله خلال رقم هلیلی منطقه رودان (17/85 ‌گرم) و کمترین در تمر رقم مرداسنگ منطقه گنو (24/31 ‌گرم) مشاهده شد. بطور کلی میوه‌های جمع‌آوری شده از منطقه گنو نسبت به مناطق دیگر وزن کمتری داشتند (جدول 2 و شکل 5).

وزن دانه، گوشت و نسبت وزنی آنها در همه ارقام مناطق مختلف طی نمو، کاهش معنی‌داری نشان داد، به طوری که در همه ارقام مناطق مختلف بیشترین وزن دانه، وزن گوشت و نسبت وزنی گوشت به دانه (به ترتیب 80/3، 93/50 و 48/13 ‌گرم) در مرحله خلال و کمترین (به ترتیب 24/3، 57/38 و 12 ‌گرم) در مرحله تمر مشاهده شد (جدول 1 و شکل‌های 8-6). بنابراین، الگوی تغییرات این سه فاکتور تحت تأثیر منطقه و رقم نیز است، به طوری که بیشترین وزن گوشت در رقم هلیلی (06/50 ‌گرم) و کمترین وزن گوشت مربوط به رقم مرداسنگ (30/37 ‌گرم) است، امّا وزن دانه دو رقم مرداسنگ و هلیلی با هم تفاوت معنی‌داری نداشته و رقم خنیزی نسبت به این دو رقم کاهش قابل‌توجهی را نشان داد.

شکل 5 - تغییرات وزن میوه تازه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 5- Changes in the weight of fresh date fruits (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow regions in the development stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

در این پژوهش مقایسه مناطق مختلف نشان دادند بیشترین و کمترین وزن گوشت میوه خرما به ترتیب درمناطق رودان (95/51 ‌گرم) و گنو (08/37) مشاهده شد. همچنین بندرعباس (70/3 ‌گرم) بیشترین وزن دانه را نشان داد (شکل 7). نتایج حاصل از این آزمایش بیانگر این بود که میوه‌های مرحله خلال رقم هلیلی منطقه رودان دارای بیشترین وزن گوشت (35/82 ‌گرم)، دانه (46/4 ) و نسبت وزنی گوشت به دانه (42/18 ‌گرم) است (شکل‌های 8-6).

رطوبت (آب) میوه

رطوبت میوه ارقام خرما هر چهار منطقه مورد پژوهش میناب، رودان، بندرعباس و گنو طی رسیدگی کاهش نشان داد. حداکثر رطوبت میوه در مرحله خلال (51/49 درصد) و حداقل مقدار آن در مرحله تمر (50/41 درصد) مشاهده شد (جدول 2 و شکل 9). نتایج این پژوهش نشان داد الگوی کاهش رطوبت میوه‌ها تحت تأثیر منطقه و رقم است، به این صورت که مقدار رطوبت میوه‌های ارقام مختلف مناطق گنو و رودان تفاوتی نداشته و رطوبت میوه این مناطق نسبت به منطقه بندرعباس و میناب افزایش نشان داد.

شکل 6- تغییرات وزن گوشت میوه (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده‌ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلاف ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 6- Variations in the weight of date fruit pulp (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in Khalal, Rutab and Tamar stages. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

 

شکل 7- تغییرات وزن دانه میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 5/0P≤).

Figure 7- Variations in pit (seed) weight of date fruit (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in Khalal, Rutab and Tamar stages. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 8- تغییرات نسبت وزنی گوشت به دانه میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 8- Variations in the ration of pulp to pit (seed) weight of date fruits (the mean of 5 fruits) of khenizi, mordasang and halili cultivars in regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in Khalal, Rutab and Tamar stages. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

 مقایسه ارقام مختلف نشان دادند بین مقدار رطوبت میوه ارقام هلیلی و مرداسنگ تفاوت معنی‌داری وجود نداشته ولی مقدار رطوبت میوه این ارقام نسبت به رقم خنیزی افزایش قابل‌توجهی را نشان داد. همچنین بیشترین مقدار رطوبت در مرحله خلال هلیلی رودان (22/59 درصد) و کمترین مقدار آن در مرحله تمر هلیلی میناب و رودان (33/35‌ درصد) مشاهده شد.

مقدار قندهای محلول و احیاکننده میوه

مقدار قندهای محلول و احیا کننده با رشد میوه افزایش معنی‌داری نشان دادند، به­طوری که در همه ارقام مناطق مختلف، کمترین مقدار قندها در مرحله خلال و بیشترین مقدار قندها در مرحله تمر مشاهده شد (جدول 2 و شکل‌های 10 و 11).

 نتایج این پژوهش نشان داد الگوی تغییرات مقدار قندهای محلول و احیا کننده میوه خرما تحت تأثیر منطقه رشد و نوع رقم نیز قرار دارد، به طوری‌که بالاترین مقدار قندهای محلول (01/280 ‌گرم بر گرم وزن تر) درمرحله تمر رقم خنیزی منطقه گنو و کمترین مقدار آن (69/140 و 07/141 ‌گرم بر گرم وزن تر) به ترتیب در مرحله خلال خنیزی مناطق گنو و بندرعباس مشاهده شد (جدول 2 و شکل 10).

مقایسه قند‌های احیا‌کننده‌ ارقام و مناطق مختلف نشان داد دو رقم مرداسنگ و هلیلی با هم تفاوت معنی‌داری نداشتند، امّا این دو رقم نسبت به رقم خنیزی افزایش قابل‌توجهی را نشان دادند، همچنین دو منطقه گنو و رودان بدون تفاوت معنی‌دار بودند ولی این مناطق نسبت به دو منطقه میناب و بندرعباس کاهش معنی‌داری را نشان دادند. بالاترین و کمترین مقدار قند‌های احیا‌کننده نیز به ترتیب در مرحله تمر رقم مرداسنگ منطقه میناب (33/376 ‌گرم بر گرم وزن تر) و مرحله خلال رقم مرداسنگ منطقه رودان (61/105 ‌گرم بر گرم وزن تر) مشاهده شد (جدول 2 و شکل 11).

شکل 9- تغییرات مقدار رطوبت میوه خرما ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ±SD است. داده‌های دارای حداقل یک حرف مشابه اختلاف معنی‌داری ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 9- Changes in the moisture content of date fruits of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in the development stages of Khala, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ±SD. Data with at least one similar letter have no significant difference (Duncan's test, P≤0.05).

 بحث و نتیجه‌گیری

ویژگی‌های رشدی و فیزیکی

گیاه نخل خرما، مهم‌ترین گونه خانواده Arecaceae است که بیش از 200 جنس و 2500 گونه دارد. بالغ بر 2000 رقم از خرما در جهان شناسایی شده است که تعداد کمی از آنها از نظر اقتصادی اهمیت دارند. بررسی ویژگی‌های فیزیکو- شیمیایی میوه رقم‌های مختلف خرما در طی نمو، فاکتور مهمی برای مدیریت قبل و بعد برداشت آن است (Baliga et al., 2011). ویژگی‌های فیزیکو- شیمیایی میوه مانند وزن، رنگ، شکل،، اندازه، درصد رطوبت، مقدار قند و سایر ویژگی‌های میوه تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند شرایط آب و هوایی، آبیاری، نوع رقم، خاستگاه جغرافیایی، نوع خاک و مواد معدنی موجود در خاک، نورخورشید و زمان گل‌دهی است (Lekbir et al., 2015; Fatima et al., 2017; Dghaim et al., 2021). با داشتن اطلاعات لازم درباره این تغییرات طی نمو و در رقم‌های مختلف، می‌توان اطلاعات بهتری درباره کیفیت میوه و نیز بازار پسندی آن بدست آورد. نتایج پژوهش­گران نشان دادند اندازه میوه، وزن، قطر، طول و وزن دانه از مرحله کیمری به خلال افزایش و در مرحله تمر به آرامی کاهش می‌یابد. قندهای محلول کل به تدریج از مرحله کیمری به خلال و تمر افزایش یافته، به­طوری که بیش از سه چهارم وزن میوه خرما را در مرحله آخر قند تشکیل می‌دهد. در مرحله خلال 80 تا 85 درصد قند ساکارز است و در طی مراحل رسیدن رطب و تمر به قندهای احیا شده (گلوکز و فروکتوز) هیدرولیز می شود (Ahmed et al., 1995; Farag, 2016; Fatima et al., 2017). مشابه نتایج ذکر شده، نتایج پژوهش حاضر نشان داد بیشترین مقدار اندازه، وزن و رطوبت میوه در هر سه رقم، در مناطق مورد بررسی در مرحله خلال بوده و طی نمو و رسیدگی میوه کاهش یافت که این کاهش به علّت کاهش محتوی آب میوه است. کاهش مقدار رطوبت میوه ارقام مختلف خرما از مرحله خلال تا تمر به علّت افزایش تجمع مواد جامد محلول (بطور عمده  قندهایی مانند فروکتوز،گلوکز و ساکارز) است، ارقام خرما مورد بررسی در این پژوهش نیز در مرحله تمر دارای حداقل مقدار رطوبت بودند. تغییرات بین ارقام مشابه، به احتمال به علّت تفاوت شرایط آب و هوایی محل کشت و اثر آن روی تجمع مواد محلول و نیز فصل برداشت است.

پژوهش-ها بر روی مقدار رطوبت هر یک از مراحل نمو، مقداری با یکدیگر متفاوت است. رقم های مختلف خرما را می‌توان در سه مرحله نموی آخر (که میوه ها در نتیجه کاهش تلخی، افزایش شیرینی میوه و بهبود حالت نرمی و گوشتی میوه، قابل خوردن می‌شوند)، برداشت و بازاریابی نمود که انتخاب مرحله برداشت بستگی به ویژگی های رقم، شرایط اقلیمی و تقاضای بازار دارد. میزان رطوبت در هر یک از این مراحل به‌شرح زیر است: 1- مرحله خلال یا کنگ )50 درصد رطوبت)، 2- مرحله رطب یا دمپاز (35-30 درصد رطوبت و مطابق گزارش دیگری 45-30 درصد)، 3- مرحله خرما بالغ یا تمر (30-10 درصد رطوبت یا کمتر از 25 درصد مطابق سایر پژوهش­ها) (Ghnimi et al., 2017; Sarraf et al., 2021; Sheikhbahaei et al., 2024). بر اساس مقدار رطوبت، میوه خرما در مرحله تمر به سه گروه تقسیم می‌شود: خشک (مقدار رطوبت کمتر از 20 درصد)، نیمه‌خشک (مقدار رطوبت بین 20 تا 30 درصد)، و نرم (مقدار رطوبت بیشتر از 30 درصد) (Hemmateenejad et al., 2015). میوه تمر همه ارقام مورد بررسی در پژوهش حاضر، بیشتر از 30 درصد رطوبت دارند که مشخصه ارقام نرم خرما می‌باشد. گزارشات متفاوتی در مورد مقدار رطوبت میوه ارقام مختلف خرما وجود دارد.Ismail  و همکاران (2006) بیان کردند مقدار رطوبت ارقام متفاوت خرما کشور امارات متحده عربی بین 20 تا 22 درصد در مرحله تمر است (Ismail et al., 2006). Mrabet و همکاران (2008) بیان کردند دامنه رطوبتی ده رقم خرما کشور تونس بین 12 تا 47 درصد است که هر سه نوع میوه را شامل می‌شود (Mrabet et al., 2008). بررسی 18 رقم خرما کشور امارات، نشان دادند درصد رطوبت میوه تمر خرما بین 13 تا 20 درصد است (Habib & Ibrahim, 2011). پژوهش-ها در 8 رقم خرمای ایرانی، نیز نشان داده که بسته به رقم، میزان رطوبت میوه و نوع آن (خشک یا تر) متفاوت است. در این پژوهش، میزان رطوبت در مرحله تمر، بین 45-20 درصد ذکر شده است که در برخی ارقام در سال‌های متفاوت نیز میزان رطوبت متفاوت ذکر شده است (Pakkish & Mohammadrezakhani, 2020). بر اساس نتایج پژوهش حاضر، منطقه رودان بیشترین و منطقه گنو کمترین وزن میوه نشان دادند. بنظر می‌رسد شرایط آب و هوایی و نیز شوری بالای خاک در گنو، سبب کاهش وزن در این منطقه باشد.  بیشترین مقدار EC (28/8 دسی‌زیمنس بر متر) در منطقه گنو و کمترین مقدار آن ( 45/1 دسی‌زیمنس بر متر) در منطقه میناب مشاهده شد. همچنین نتایج حاصل‌از آنالیز خاک مناطق مختلف نشان داد بیشترین مقدار کلسیم، سدیم و گوگرد خاک و نیز کمترین pH خاک در منطقه گنو مشاهده می‌شود. پژوهش­ها نشان دادند خاک‌هایی که حاوی مقدار زیادی کلسیم هستند جذب فسفر را توسط گیاه دچار مشکل می‌کنند (Fatima et al., 2017).

پتاسیم ماده مغذی مهمی برای رشد و تولید محصول نخل خرما است و در تشکیل قند، نشاسته، سنتز پروتئین‌ها، تقسیم سلولی و رشد، و تشکیل میوه ضروری است و می‌تواند اندازه میوه، طعم و رنگ را بهبود بخشد (Kassem, 2012). درخت نخل خرما سازگاری و تحمل طبیعی زیاد با شرایط نامساعد محیطی مانند خشکی، شوری و درجه حرارت زیاد دارد (Farhadi KolahKaj et al., 2018; Dghaim et al., 2021). بهرحال، تحمل به شوری در درخت خرما به عوامل ژنتیکی ارقام خرما، آب و هوا و همچنین زهکشی خاک و بافت آن بستگی دارد. نخل خرما می‌تواند غلظت نمک خاک را تا 4 دسی‌زیمنس بر متر تحمل کند، امّا هدایت الکتریکی (EC) حدود 18 دسی‌زیمنس بر متر در خاک و 12 دسی‌زیمنس بر متر در آب سبب کاهش عملکرد تا 50٪ می شود. تولید میوه معمولاً در هدایت الکتریکی حدود 16 دسی‌زیمنس متوقف می‌شود (Fatima et al., 2017). پژوهش­های Dghaim و همکاران (2021) نشان دادند از 13 رقم خرمای امارات، آبیاری شده با سطوح شوری 5، 10 و 15 دسی‌زیمنس بر متر، 8 رقم هیچ تفاوت آشکاری در میزان ترکیبات معدنی میوه نشان ندادند و در رقم‌های دیگر هم این تغییر قابل توجه نبود. به همین علّت خرما را بعنوان مقاوم‌ترین هالوفیت معرفی کرده‌اند (Dghaim et al., 2021). بر هم کنش مرحله نموی، رقم و منطقه نشان داد بیشترین وزن میوه مربوط به مرحله خلال رقم هلیلی رودان و میناب و پس از آن، خنیزی بندرعباس و میناب است. میوه ارقام هلیلی و خنیزی دارای نسبت بالای گوشت به هسته نیز بودند که نشانه مرغوبیت خرما است. در مرحله نهایی بلوغ (تمر)، میوه‌ها دارای کمترین مقدار رطوبت هستند که یک بافت نرم با طعم شیرین ایجاد می‌کند که از نظر انبارداری نیز در بهترین حالت است، زیرا محتوی رطوبت کم در این مرحله سبب مقاوم شدن خرما در برابر فساد قارچی نیز می‌شود. بطور مشابه، پژوهش­های Sheikhbahae et al. (2020) و Mohammadrezakhani & Pakkish (2024)، بر روی مقدار رطوبت برخی ارقام خرمای جنوب استان کرمان نشان دادند طی نمو، مقدار رطوبت طی نمو به حدود 35 درصد در مرحله تمر کم می­شود (Mohammadrezakhani & Pakkish, 2024; Sheikhbahae et al., 2020).

شکل 10- تغییرات قندهای محلول میوه خرما ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در میناب، رودان، بندر عباس و گنو در سه مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 10- Changes in soluble sugars of date fruits of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in three developmental stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 11- تغییرات قندهای احیا کننده میوه خرما ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 11- Changes in reducing sugars of date fruits of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow at three developmental stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

قندها بیش از 80 درصد وزن خشک میوه خرما را تشکیل می‌دهند و قندهایی مانند فروکتوز، گلوکز، مانوز، مالتوز و ساکارز در میوه ارقام مختلف خرما مشاهده شده است. نسبت گلوکز به فروکتوز بسته به رقم و مرحله رسیدگی میوه متفاوت بوده و بین یک تا دو متغییر است. پلی‌ساکاریدهایی مانند سلولز و نشاسته هم به مقدار بسیار اندک در میوه خرما یافت شده‌اند (El Hadrami & Al-Khayri, 2012; Sheikhbahaei et al., 2020). عوامل بسیاری سبب تغییر مقدار قندهای گیاهان می‌شوند و مقدار قندهای گیاه ارتباط مستقیم با فرایندهایی نظیر فتوسنتز، تنفس و انتقال دارند، بنابراین تغییر مقدار قندها را نمی‌توان به راحتی تفسیر نمود. عوامل محیطی نیز بر جریان متابولیکی قندها اثر دارد که روی مقدار قندهای میوه نیز تاثیر می‌گذارد (Naeini et al., 2005). نتایج این پژوهش نشان داد الگوی تغییرات مقدار قندهای محلول و احیا‌کننده میوه خرما ارقام مختلف یکسان است و با نمو میوه افزایش معنی‌داری دارد. این روند رو به افزایش نشان می‌دهد میوه سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی به علّت وجود کربوهیدرات‌هایی که به راحتی قابل هضم و هیدرولیز پذیر هستند ، منبع بسیار مناسبی از انرژی هستند. بیان شده که از دست دادن بخش قابل‌توجهی از رطوبت میوه طی مراحل نموی موجب افزایش غلظت مواد جامد محلول می‌شود که طعم و بافت میوه را نیز تحت تأثیر قرار داده و میوه شیرین‌تر می‌شود. همچنین، طی رسیدن میوه ساکارز به تدریج به قندهای احیا کننده (گلوکز و فروکتوز) تبدیل می‌شود (Mortazavi et al., 2015; Sheikhbahaei et al., 2020). این پژوهش نشان داد بیشترین مقدار قند در رقم هلیلی و کمترین مقدار آن در رقم خنیزی وجود دارد، همچنین در مناطق مختلف بیشترین مقدار قند در منطقه میناب و کمترین مقدار آن در منطقه گنو مشاهده شد. با پژوهش خاک این مناطق مشاهده شد که بیشترین مقدار فسفر مربوط به منطقه میناب است. نتایج مشان دادند فسفر در فرآیندهایی نظیر فتوسنتز، تنفس، رشد رویشی، تولید مثل و حفظ هویت ژنتیکی نقش دارند (Dialami & Mohebi, 2010). همچنین، گزارش­هائی وجود دارد که افزایش کلسیم و سدیم، سبب کاهش وزن اندام‌های مختلف بویژه میوه می‌شود که نتیجه کاهش فتوسنتز در اثر افزایش این عناصر است (Khosravi & Sarcheshmehpour, 2015). پژوهش­ها بر روی برخی ارقام مختلف خرمای کشور امارات و نیز کشور ایران نشان داده است که مقدار قندهای احیا گلوکز و فروکتوز در خرمای ارقام بررسی‌شده بالا بوده و ساکارز به مقدار بسیار اندک وجود دارد (Ismail et al., 2006; Sheikhbahaei et al., 2020). میوه سه رقم خرما مورد بررسی در این پژوهش از نوع نرم بوده، بنابراین فاقد ساکارز یا دارای مقدار ساکارز بسیار اندکی هستند. عدم وجود ساکارز می‌تواند به علّت تأثیر برخی عوامل ژنتیکی و محیطی بر فرآیندهای سنتز و تجزیه قندها و همچنین بافت میوه باشد. خرما‌های نرم با رطوبت بالا از مقدار ساکارز بسیار کمی برخوردار هستند، در حالی‌که در خرمای نیمه خشک مانند Deglet Nour ، ساکارز در پایان مراحل رشد زیاد می‌شود (Sheikhbahaei et al., 2020). پژوهش-های Abul-Soad و Jatio (2014) در جهت بررسی عوامل آب و هوایی مختلف و ارقام بر کیفیت خرما نشان دادند رطوبت هوا در طی بلوغ روی کیفیت میوه خرما تأثیر دارد. در رطوبت بالا، میوه‌ها نرم و چسبنده می‌شوند، در حالی که در رطوبت کم میوه‌ها خشک می‌شوند. همچنین ترکیب ژنتیکی هر رقم خرما و شدت جذب رطوبت هوا بر کیفیت و پوست میوه موثر است. هنگامی که رطوبت هوا در حین رسیدگی زیاد باشد، ترک‌خوردگی‌هایی عمدتا در نوک میوه ایجاد می‌شوند که در صورت شدت یافتن سبب تیره و چروک شدن نوک میوه خواهند شد. میوه‌های نرم ترشیده می‌شوند در نتیجه ارزش تجاری خود را از دست می‌دهند (Abul-Soad & Jatoi, 2014).

  نتیجهگیری

رطوبت بالای میوه در مرحله نموی خلال رقم هلیلی منطقه رودان عامل ماکزیمم مقدار شاخص‌های فیزیکی آن از قبیل وزن میوه، وزن هسته و وزن گوشت میوه و نسبت وزن گوشت به دانه و قطر آن بوده است و با توجه به کاهش رطوبت در طی نمو، مرحله تمر رقم هلیلی منطقه میناب بهترین خرما از نظر حداقل مقدار رطوبت جهت نگهداری طولانی‌مدت است. در طی نمو بر میزان قندهای محلول و احیاکننده میوه خرما افزوده می‌شود و مرحله تمر رقم مرداسنگ منطقه میناب بهترین خرما از نظر بالابودن میزان قندهای احیا کننده (گلوکز و فروکتوز) محسوب می‌شود. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، اطلاعاتی از خواص فیزیکوشیمیایی سه رقم خرمای خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو بدست آمده است که می‌توان از آنها، در پژوهش­های بعدی جهت رفع مشکلات خرما، همچنین در انتخاب بهترین رقم جهت مصرف تازه خوری، فرآوری و صادرات خرما استفاده کرد. با توجه به آنالیز خاک، رودان و میناب که میزان کلسیم و سدیم خاک محل رشد درختان نخل خرما کمتر است تأثیر بهتری بر عوامل فیزیکوشیمیایی گیاه دارند.

سپاسگزاری: از حمایت‌های مالی دانشگاه شهید باهنر کرمان، در انجام این تحقیق سپاسگزاری و قدردانی می‌شود.

Abul-Soad, A. A., & Jatoi, M. A. (2014). Factors are affecting In vitro rooting of date palm (Phoenix dactylifera L.). Pakistan Journal of Agricultural Sciences, 51(2), 467–474. https://B2n.ir/q95730
Ahmed, I. A., Ahmed, A. W. K., & Robinson, R. K. (1995). Chemical composition of date varieties as influenced by the stage of ripening. Food Chemistry, 54(3), 305–309. https://doi.org/10.1016/0308-8146(95)00051-J
Al-Khayri, J. M., Jain, S. M., & Johnson, D. V. (2015). Date palm genetic resources and utilization. (1st ed). Africa and the Americas Springer.
Baliga, M. S., Baliga, B. R. V., Kandathil, S. M., Bhat, H. P., & Vayalil, P. K. (2011). A review of the chemistry and pharmacology of the date fruits (Phoenix dactylifera L.). Food Research International, 44(7), 1812–1822. https://doi.org/10.1016/j.foodres.2010.07.004
Bijami, A., Rezanejad, F., Oloumi, H., & Mozafari, H. (2020) Minerals, antioxidant compounds and phenolic profile regarding date palm (Phoenix dactylifera L.) seed development. Scientia Horticulturae, 262, 109017. https://doi.org/10.1016/j.scienta.2019.109017
Chao, C. T., & Krueger, R. R. (2007). The date palm (Phoenix dactylifera L.): overview of biology, uses, and cultivation. HortScience, 42(5), 1077–1082. https://doi.org/10.21273/HORTSCI.42.5.1077
Dghaim, R., Hammami, Z., Al Ghali, R., Smail, L., & Haroun, D. (2021). The mineral composition of date palm fruits (Phoenix dactylifera L.) under low to high salinity irrigation. Molecules, 26(23), 7361. https://doi.org/10.3390/molecules26237361
Dialami, H., & Mohebi, A. H. (2010). Increasing yield and fruit quality of “Sayer” date palm with application of optimum levels of nitrogen, phosphorus and potassium, iv International Date Plam Conference, Abu Dhabi, United Arab Emirates. Acta Horticulturae., 882, 353–360. https://doi.org/10.17660/ActaHortic.2010.882.40
El Hadrami, A., & Al-Khayri, J. M. (2012). Socioeconomic and traditional importance of date palm. Emirates. Journal of Food and Agriculture, 24(5), 371. https://doi.org/10.17660/ActaHortic.2010.882.40
Fales, F. (1951). The assimilation and degradation of carbohydrates by yeast cells. Journal of Biological Chemistry, 193(1), 113–124. https://doi.org/10.1016/S0021-9258(19)52433-4
Farag, K. M. (2016). Date palm: a wealth of healthy food. Reference module in food science. In Encyclopedia of Food and Health, 356–360. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-384947-2.00215-4
Farhadi KolahKaj, F., Pour Mohammadi, P., Farkhari, M., & AlamiSaied ,K. (2018). Callus and somatic embryo induction in date palm cv. Khazravi using leaves, immature fruit and endosperm explants. Journal of Plant Biological Sciences, 10(2), 89–101. https://doi.org/10.22108/ijpb.2018.103915.1020 [In Persian].
Fatima, A., G., W. M., Khan, I. A., Khan, A. A. L. I., & Buerkert, A. (2017). Effects of soil characteristics and date palm morphological diversity on nutritional composition of pakistani dates. Experimental Agriculture, 53(3), 321–338. https://doi.org/10.1017/S0014479716000399
Fadel, M. A., Kurmestegy, L., Rashed, M. & Rashed, Z. (2006). Fruit color properties of different cultivars of dates (Phoenix dactylifera L.). Agricultural Engineering International: the CIGR (Commission Internationale du Genie Rural) EJournal, 8. https://ecommons.cornell.edu/handle/1813/10527
Ghnimi, S., Umer, S., Karim, A., & Kamal-Eldin, A. (2017). Date fruit (Phoenix dactylifera L.): An underutilized food seeking industrial valorization. Nutrition and Food Science Journal, 6, 1–10. https://doi.org/10.1016/j.nfs.2016.12.001
Habib, H. M., & Ibrahim, W. H. (2011). Nutritional quality of 18 date fruit varieties. International Journal of Food Sciences and Nutrition, 62(5), 544–551. https://doi.org/10.3109/09637486.2011.558073
Helmke, P. A., & Sparks, D. L. (1996). Lithium, sodium, potassium, rubidium, and cesium. In D. L. Sparks,  A. L. Page, P. A. Helmke, R. H. Loeppert, P. N. Soltanpour, M. A. Tabatabai, C. T. Johnston & M.  E. Sumner (Eds.), Methods of soil analysis: Part 3. (Vol. 5, pp. 551–574). Chemical Methods and Processes. https://doi.org/10.2136/sssabookser5.3.c19
Hemmateenejad, B., Karimi, S., Javidnia, K., Parish, M., & Khademi, R. (2015). Classification and assessment of antioxidant activity and phenolic content of different varieties of date palm (Phoenix dactylifera L.) fruits from Iran. Journal of the Iranian Chemical Society, 12(11), 1935–1943. https://doi.org/10.1007/s13738-015-0668-y
Ismail, B., Haffar, I., Baalbaki, R., Mechref, Y., & Henry, J. (2006). Physico‐chemical characteristics and total quality of five date varieties grown in the United Arab Emirates. International Journal of Food Science and Technology, 41(8), 919–926. https://doi.org/10.1111/j.1365-2621.2005.01143.x
Kassem, H. A. (2012). The response of date palm to calcareous soil fertilisation. Journal of Soil Science and Plant Nutrition, 12(1), 45–58. http://dx.doi.org/10.4067/S0718-95162012000100005
Khosravi, M., & Sarcheshmehpour, M. (2015). Effect of foliar application of calcium and potassium on growth, fruit yield and some properties of two muskmelon cultivars (Cucumis melo L.). Journal of Crop Production and Processing, 5(17), 295–310. http://dx.doi.org/10.18869/acadpub.jcpp.5.17.295 [In Persian].
Lekbir, A., Lombarkia, O. A., Haddad, S., Mizane, B., Noui, Y., Abdeddaim, M., & Ferhat, R. (2015). Phenolic contents and antioxidant activity of six Algerian date palm (Phoenix dactylifera L.) cultivars. Annals Food Science and Technology, 15, 201–206. https://B2n.ir/z60377
Mohamed, S. G., Abd-Allah, B. M., & Mostafa, F. M. A. (2004). Comparative study on some Iraqi date palm cultivars grown under middle and upper Egypt climatic conditions. Egypt Journal of Applied Sciences, 19(10), 39–354. https://doi.org/10.21608/ejar.2016.153131
Mohammadpour, I., Askari Siahooei, M., Tajeddin, B., Koohpayma, F., & Bagheri, A. (2018). Date package and storage conditions play a key role in controlling Plodia interpunctella and Oryzaephilus surinamensis and preserving date quality. Journal of Crop Protection, 7(1), 13–22. https://jcp.modares.ac.ir/browse.php?a_code=A-3-15083-2&slc_lang=en&sid=3
Mohammadrezakhani, S., & Pakkish, Z. (2024). Comparison among five varieties of date fruit and their nutritional value at different ripening stages. International Journal of Horticultural Science and Technology, 11(4), 461-468. https://doi.org/10.22059/ijhst.2023.360070.654
Mortazavi, S. M. H., Azizollahi, F., & Moalemi, N. (2015). Some quality attributes and biochemical properties of nine Iranian date (Phoenix ifera L.) cultivars at different stages of fruit development. International Journal of Horticultural Science and Technology, 5(5), 1-4. 10.22059/ijhst.2015.56433
Mrabet, A., Ferchichi, A., Chaira, N., & Mohamed, B. S. (2008). Physico-Chemical cCharacteristics and total quality of Tunisia. Pakistan Journal of Biological Sciences, 11(7), 1003–1008. 10.3923/pjbs.2008.1003.1008
Naeini, M. R., Khoshgoftarmanesh, A. H., Lessani, H., & Fallahi, E. (2005). Effects of sodium chloride-induced salinity on mineral nutrients and soluble sugars in three commercial cultivars of pomegranate. Journal of Plant Nutrition, 27(8), 1319-1326. https://doi.org/10.1081/PLN-200025832
Pakkish, Z., & Mohammadrezakhani, S. (2020). Comparison of phytochemicals and their antioxidant activity in seven date palm varieties grown in Iran. International Journal of Food Properties, 23(1), 1766–1776. https://doi.org/10.1080/10942912.2020.1820516
Rezanejad, F., & Ghalekhani, H. (2018). The studies of generative structures and their idioblasts in Mazafati cultivar of Phoenix dactylifera L. (Arecaceae). Iranian Journal of Plant Biology, 10(1), 1–16. 10.22108/ijpb.2018.106276.1051 [In Persian].
Samarawira, I. (1983). Date palm, potential source for refined sugar. Economic Botany, 37(2), 181–186. https://doi.org/10.1007/BF02858783
Sarraf, M., Jemni, M., Kahramanoğlu, I., Artés, F., Shahkoomahally, S., Namsi, A., Ihtisham, M., Brestic, M., Mohammadi, M., & Rastogi, A. (2021). Commercial techniques for preserving date palm (Phoenix dactylifera) fruit quality and safety: A review. Saudi Journal of Biological Sciences, 28(8), 4408–4420. https://doi.org/10.1016/j.sjbs.2021.04.035
Sheikhbahaei, N., Rezanejad, F., & Arvin, S. M. J. (2020). Mozafati date as a potential treasure of calcium and antioxidant compounds: assessment of these phytochemicals during development. Journal of Food Measurement and Characterization, 14, 1273-1285. https://doi.org/10.1007/s11694-020-00375-7
Sheikhbahaei, N., Rezanejad, F., & Arvin, S. M. J. (2024). Morphological and histological studies of Mozafati date fruits (Phoenix dactylifera L.) during their developmental stages. Cell and Tissue Journal, 15(1), 17–30. https://doi.org/10.61186/JCT.15.1.17 [In Persian].
Somogyi, M. (1952). Notes on sugar determination. Journal of Biological Chemistry, 195(1), 19–23. https://doi.org/10.1016/S0021-9258(19)50870-5
Zakeri, T. (2020). Studying some physiological and biochemical characteristics of date fruit cultivated in the south of Iran (Hormozgan) under climatic conditions, developmental stages and cultivar [Unpublished MSc Thesis], Shahid Bahonar University of Kerman. [In Persian].