نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مرکز آموزش عالی شهید باکری میاندوآب، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
2 موسسة تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
In this research, apical shoots of Achillea wilhelmsii and A. millefolium at three different developmental stages including thevegetative, flowering and fruiting stages from natural habitat, Martyrs Valley, in West Azerbaijan were collected. Essential oil samples were extracted by water - distillation method (Clevenger apparatus) and were analyzed by GC and GC/MS. The results showed that at different harvest times, in addition to yield, quality and quantity of essential oils were also reported to differ. Of the total compounds identified in the essential oil of A. wilhelmsii, 36 and 16 constituents belonged to monoterpenes (69.23 percent) and sesquiterpens (30.76 percent), respectively. So monoterpenes had the highest share in compounds. In the essential oil of A. millefolium, 37 compounds identified as monoterpene (56.92%) and 28 compounds (43.07%) as the sesquiterpene. The most important compounds in the essential oil of A. millefolium, were 1-8 cineole, camphene, borneol and camphor that 1-8 cineole, camphene & borneol and camphor in May, June and July had the highest value, respectively. Among the major constituents of the essential oil of A. wilhelmsii, compounds camphor, camphene, 1-8 cineol, borneol, 3,5 heptadien 2 ol, 2,6 dimethyl and α-pinene were the highest in the vegetative stage. 1-8 cineole, borneol, myrtanol and thujone were the highest in the fruiting stage. α- linalool, ocimenol, borneol, myrtanol and camphor were the highest in the flowering stage. The results showed that quality and quantity of the essential oils vary in different species and phenological stages. As a result, they havedifferent pharmaceutical actions.
کلیدواژه‌ها [English]
جنس بومادران با نام علمی Achillea، متعلق به تیرة Asteraceae است که بیش از 100 گونه گیاه علفی چند‌ساله، ریزوم‌دار و اغلب معطر دارد که در سراسر دنیا ازجمله اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا، بخش‌هایی از استرالیا، زلاندنو و آمریکای شمالی پراکنش دارند (Rechinger, 1996). در ایران، 19 گونه (7 گونة انحصاری) از این گیاه دارویی به‌طور خودرو یافت می‌شوند. یکی از این گونه‌ها،Achillea wilhelmsii C. Koch. ، گیاهی نسبتاً کوچک و علفی با ارتفاع 10 تا 35 سانتی‌متر است؛ ساقة منشعب دارد و برگ‌ها سبز‌رنگ و پوشیده از کرک هستند. گل‌های آن به‌صورت نوعی گل‌آذین دیهیم مرکب و مجتمع هستند .(Ghahreman, 1979-1992; Azadbakht et al., 2003). موسم گل‌دهی آن بیشتر در اردیبهشت و خرداد است. اسانس گیاه بیشتر در کرک‌های ترشحی برگ، ساقه و به‌ویژه گل‌ها موجود است (Cernaj et al., 1983; Rechinger, 1963). گونة دیگر بررسی‌شده در پژوهش حاضر، گیاه Achillea millefolium L. با نام فارسی بومادران هزاربرگ است که به فراوانی در اروپا، آسیا و شمال آمریکا رشد می‌کند (Rechinger, 1986). این گیاه، زیرگونه‌های متعددی دارد که ترکیب‌های متفاوتی از مونوترپن‌ها و سزکوئی‌ترپن‌ها در آن یافت می‌شوند. درحال‌حاضر در این گیاه بیش از 120 نوع ترکیب اسانسی شناخته شده‌اند که از مهم‌ترین آنها کامازولن، کامفور، 1-8 سینئول، لیمونن، لینالول، گاما - ترپینن، پارا - سیمن، کاریوفیلن و بتا - اسیمن هستند (Bimbiraite et al., 2008)..
.بومادران؛ مسکن، ضد تورم، ضد اسپاسم، ضد باکتری، بادشکن، مقوی و برطرف‌کنندة ناراحتی‌های سینه است (Azadbakht et al., 2003; .Jaymand and Rezaee 2006; Omidbaigi et al., 2005; Zargari, 1993). درواقع این تعدد خواص و استفاده‌های مختلف آن، به‌دلیل ترکیبات فراوان موجود در اسانس گونه‌های بومادران است (Ghani et al., 2008). مواد مؤثر گیاهان دارویی اگرچه اساساً با هدایت فرایندهای ژنتیکی ساخته می‌شوند؛ ساخت آنها به‌طور بارزی بر اثر عوامل محیطی تغییر می‌کند؛ به‌طوری‌که عوامل محیطی سبب تغییراتی در رشد گیاهان دارویی و نیز در مقدار و کیفیت مواد مؤثر مانند آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، استروئیدها و اسانس‌ها می‌شود (Azadbakht, 2003).
بررسی شیمیایی چند گونه از جنس بومادران نشان‌دهندة وجود ترکیب‌های لاکتون سزکوئی‌ترپنی، فنلی و استیلنئیک است (Greger et al., 1981; Yusupov et al., 1977). ترپنوئیدها (1و 8 ﺳﻳﻨﺋﻮﻝ، کامفور، بورﻧﺋﻮل، پینن، آرتمیسیا کتون، سانتولینا الکل، فارنزان، کاریوفیلن و اکسیدهای آنها ، کوببن، جرماکرن دی، اودسمول، آلفا - بیسابولول و اکسیدهای آنها، گاما - گورجونن، گاما - مورولن و کامازولن ترکیبات اصلی اسانس بومادران هستند (Nemeth and Bernath, 2008). پژوهش‌هایی دربارة ترکیبات موجود در اسانس تودههای وحشی این گیاه در استان‌های کرمان، مازندران و منطقة کازرون فارس و همچنین کشورهای مصر و ترکیه انجام شده‌اند (Afshari .Pour et al., 1996; Zarezadeh et al., 2013; Azadbakht et al., 2003). مقدار و اجزاء اسانس گیاهان دارویی به‌شدت با ژنتیک گیاه، عوامل محیطی، مرحلة رشدی گیاه (رویشی، غنچه‌دهی، گل‌دهی، گل‌دهی کامل، بذر و میوه( و نوع اندام گیاهی تغییر می‌کند. تطابق تودههای گیاهی با شرایط محیطی حاکم بر رویشگاه آنها با گذشت زمان، عامل ایجاد تنوع ژنتیکی و به‌دنبال آن ایجاد تنوع در اجزاء تشکیل‌دهندة اسانس آنها است (Heywood, 2002). پژوهش‌های متعددی در رویشگاه‌های مختلف بر اندام‌های مختلف گونه‌های بومادران انجام شده‌اند. Ghaderi و همکاران (2012) ترکیب‌های اصلی اسانس گل بومادران گونة A. wilhelmsii را که از شهرستان گرگان جمع‌آوری شده بود، آلفا پینن (76/19 درصد)، بتا - پینن (06/10 درصد)، کاریوفیلن اکسید (81/8 درصد)، آلفا - جورجونن (47/8 درصد)، والنسن (93/7 درصد) و کامازولن (15/6 درصد) گزارش کردند. در بررسی تجربی Ahmadi و همکاران (2011) ترکیبات اصلی اسانس بخش‌های هوایی گیاه A. santolina که در زمان گل‌دهی از منطقة سیستان و بلوچستان در جنوب ایران جمع‌آوری شده بودند، کامفور (27/26 درصد)، کامفن (09/9 درصد)، 8-1 سینئول (26/8 درصد) و کریزانتنون (11/5 درصد) گزارش شدند. در پژوهش Raufirad و همکاران (2017) که بر A. santolina برداشت‌شده در مرحلة رویشی از مراتع کرسنگ استان چهارمحال و بختیاری انجام شد، ترکیبات اصلی اسانس شامل کامفور (98/17 درصد)، ایزوبورنئول (1413 درصد)، 8-1 سینئول (40/12 درصد) و کاریوفیلن اکسید (32/7 درصد) گزارش شد. کمیت و کیفیت اسانس اندام گیاه در زمان‌های مختلف، بسیار متفاوت هستند و باید در زمان مناسب، اندامی با بیشترین کمیت و کیفیت اسانس جمع آوری شود (Nikkhah et al, 2009). بررسی‌های متعددی دربارة تغییرات کمّی و کیفی مواد مؤثر گیاهان مریم گلی (Farhat et al., 2001)، آویشن (Nagdibadi et al., 2002) و اکلیل کوهی (Yesil Celiktas et al., 2007) در فصول مختلف سال انجام شدند و نتایج آنها نشان دادند میزان و اجزاء اسانس بسته به زمان برداشت تغییر می‌کنند. Mahmodi Sorestani و Akbarzadeh (2015) به بررسی تأثیر زمان برداشت بر درصد، عملکرد و اجزاء اسانس نعناع دشتی (Mentha spicata) پرداخته‌اند. Bakhshi Khaniki و همکاران (2010) در بررسی تأثیر مراحل فنولوژی بر کمیت و کیفیت اسانس کاکوتی کوهی در شمال شرق ایران اعلام کردند مراحل فنولوژی، تأثیر معنی‌داری بر بازده اسانس داشته‌اند. نتایج پژوهش Sefidkon و Asgari (2003) از مقایسة کمّی و کیفی بازده اسانس گونه‌های مختلف آویشن از مناطق مختلف ایران در دو مرحلة قبل و هنگام گل‌دهی کامل نشان دادند درمجموع، مقدار بازده اسانس در مرحلة رویشی کمتر از مرحلة گل‌دهی است. Zarezadeh و همکاران (2013) به مقایسة ترکیبات اسانس چهار گونة آویشن در مرحلة رویشی و پس از گل‌دهی در شرایط مزرعه‌ای پرداختند. براساس نتایج آنها، مقدار اسانس در مرحلة رویشی کمتر از مرحلة پس از گل‌دهی و درصد ترکیبات در گونه‌های مختلف، متفاوت بودند. Khorshidi و همکاران (2010) به بررسی تأثیر زمان برداشت بر درصد اسانس آویشن دنایی (Thymus daenensis) در چهار مرحلة مختلف (رویشی، آغاز گل‌دهی، گل‌دهی کامل و بذردهی) در دو منطقه پرداختند. نتایج نشان دادند بیشترین درصد اسانس در هردو منطقه (ملایر، 4/3 درصد و همدان، 93/2 درصد) مربوط به مرحلة گل‌دهی کامل است. Mirza و همکاران (2011) تأثیر زمان برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس دو گونة Salvia officinalis L. و Mentha piperita L. را در استان خوزستان بررسی کردند.نتایج بررسی Nejadhabibvash و همکاران (2017) بر گونة A. wilhelmsii جمع‌آوری‌شده از منطقة قوشچی در استان آذربایجان غربی نشان دادند در مراحل مختلف رشد، علاوه‌بر تغییر بازده اسانس، کمیت و کیفیت مواد مؤثر اسانس‌ها نیز متغیر بودند. ترکیبات کامفور (5/57 درصد) و کامفن (56/8 درصد) بیشترین مقدار را در مرحلة قبل از گل‌دهی گیاه داشتند و پس از گل‌دهی از میزان آنها کاسته شد؛ ولی برعکس، ترکیبات اکالیپتول (18/13 درصد) ، بورنئول (91/18 درصد)، بی سیکلو (3، 1،1) هپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل (43/0 درصد) و توجون (35/15 درصد) در مرحلة پایان گل‌دهی به بیشترین مقدار خود رسیدند. همچنین تأثیر مراحل مختلف رشد بر کمیت و کیفیت اسانس بابونه .(Anthemis wiedemanniana Fisch. And C. A. Mey.) از خانوادة Asteracea جمع‌آوری‌شده از منطقة قوشچی بررسی شد (Nejadhabibvash, 2017).. تغییرات کمّی و کیفی اسانس گیاه آویشن کوهی (Thymus kotchyanus Boiss. and Hohen.). جمع‌آوری‌شده در سه مرحلة فنولوژیک (قبل از گل‌دهی، گل‌دهی و اواخر گل‌دهی) از رویشگاه طبیعی اشنویه نیز بررسی شده‌اند (Nejadhabibvash and Daneshgar, 2017)؛ بنابراین، بررسی تأثیر زمان برداشت و نیز تعیین بهترین زمان رسیدن به حداکثر ترکیبات اصلی گیاه یکی از اهداف مهم در تولید گیاهان دارویی در هر منطقه‌ای به شمار می‌رود؛ بنابراین باتوجه‌به اهمیت دارویی گیاه بومادران و اینکه منطقة درة شهدا از رویشگاه‌های اصلی گونه‌های بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch. و Achillea millefolium L.) است، هدف از پژوهش حاضر تعیین اثر مراحل مختلف رشد بر درصد و مقدار ترکیبات اسانس و مشخص‌کردن بهترین زمان برداشت برای به دست آوردن بیشترین میزان ترکیبات مهم و اصلی دو گونة بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch. و Achillea millefolium L.) جمع‌آوری‌شده از منطقة درة شهدا در استان آذربایجان غربی برای نخستین بار بود؛ به‌طوری‌که نتایج به‌دست‌آمده برای صنایع تولید اسانس در کشور مفید هستند..
مواد و روش‌ها
نمونه‌برداری از سرشاخه‌های گونه‌های A. wilhelmsii C. Koch. و A. millefolium L. از رویشگاه طبیعی آن در درة شهدا در استان آذربایجان غربی در سه مرحلة رشد رویشی (برگ‌های گیاه)، گل‌دهی (برگ‌ها و سرشاخه‌های گل‌دار) و میوه‌دهی (برگ‌ها و سرشاخه‌ها در مرحلة میوه‌دهی) در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد. شناسایی گونه با منبع گیاهشناسی (Ghahreman, 1979-1992) انجام شد. کد هرباریومی گونه‌های A. wilhelmsii C. Koch. و A. millefolium L. که در هرباریوم مرکز آموزش عالی شهید باکری میاندوآب ثبت شدند، به‌ترتیب، 50 و 55 بود.
منطقة بررسی‌شده: منطقة درة شهدا در شهرستان اشنویه در موقعیت 45 درجه و 6 دقیقه طول جغرافیایی و 37 درجه و 18 دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است و 1800 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این منطقه در جنوب شهرستان ارومیه و در 35 کیلومتری جادة ارومیه - اشنویه قرار گرفته است. اقلیم منطقه با روش دومارتن، نیمه‌خشک فراسرد با متوسط بارندگی 11 ساله در حدود 72/281 میلی‌متر و متوسط درجه حرارت 89/11 سانتی‌گراد است (Ahmadkhany et al., 2011).
استخراج اسانس: سرشاخه‌های گیاهان بررسی‌شده، در مرحلة رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی جمع‌آوری و در مجاورت هوای آزاد و در سایه، خشک و سپس پودر شدند. 133 گرم از هر نمونة گیاهی با روش تبخیر با آب با دستگاه کلونجر (شرکت Schott-DURAN، آلمان) اسانس‌گیری شد. اسانس‌های حاصل پس از جدا‌شدن از سطح آب، با سدیم سولفات بدون آب رطوبت‌زدایی و توزین شد؛ سپس توزین و بازده تولید اسانس با رابطة 1 (Jaymand and Rezaee, 2006) محاسبه شد.
|
رابطة 1 |
100× وزن خشک گیاه/ وزن اسانس=درصد اسانس |
.اسانس‌ها پس از آبگیری تا زمان تزریق به دستگاه کروماتوگراف گازی و کروماتوگراف گازی متصل به طیف‌نگار جرمی، در دمای 4 درجة سانتی‌گراد در یخچال در ظروف شیشه‌ای دربسته نگهداری شدند.
شناسایی ترکیب‌های موجود در اسانس: پس از تزریق اسانس‌ها به دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و یافتن مناسب‌ترین برنامه‌ریزی ستون برای دستیابی به بهترین جداکردن، اسانس‌های به‌دست‌آمده با دی کلرومتان، رقیق و به دستگاه اتوگراف متصل‌شده به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) تزریق و شناسایی طیف‌های جرمی و کروماتوگرافی‌های مربوطه با زمان بازداری و شاخص بازداری انجام شدند. با بررسی طیف‌های جرمی، مقایسة ترکیب‌های استاندارد و استفاده از اطلاعات موجود در نرم افزار Saturn ترکیب‌های تشکیل‌دهندة اسانس‌ها ازنظر کمّی و کیفی شناسایی شدند.
مشخصات دستگاه GC: در پژوهش حاضر، از دستگاه کروماتوگرافی گازی (مدل A9، شرکت Shimadzu، ژاپن) مجهز به ستون DB-5 با طول 30 متر، قطر 25/0 میلی‌متر و ضخامت لایة فاز ساکن 25/0 میکرومتر استفاده شد. گاز حامل هلیوم با درجة خلوص 999/99 درصد به کار برده شد که فشار ورودی آن به ستون برابر 5/1 کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع تنظیم شده بود. برنامه‌ریزی حرارتی ستون به این ترتیب بود که دمای اولیه از 60 درجة سانتی‌گراد آغاز شد تا دمای نهایی 210 درجة‌سانتی‌گراد که در هر دقیقه 3 درجه به آن افزوده شد و پس از دمای 210 تا 240 درجة سانتی‌گراد با سرعت 20 درجه در دقیقه، توقف در این دما به‌مدت 5/8 دقیقه انجام شد. دمای قسمت تزریق و آشکارساز به‌ترتیب، 300 و280 درجة سانتی‌گراد بود. نرم‌افزار GC solution، نسخة 32/2 (شرکت Shimadzu ژاپن( و روش محاسبات غلظت Area Normalization استفاده شدند.
مشخصات دستگاه GC/MS: کروماتوگرافی گازی متصل به طیف‌سنج جرمی (مدل 3400، شرکت واریان، آمریکا) از نوع تلة یونی مجهز به ستون DB-5 به طول 30 متر، قطر 25/0 میلی‌متر و ضخامت لایة فاز ساکن 25/0 میکرومتر بود. برنامه‌ریزی حرارتی ستون، مشابه با برنامه‌ریزی ستون در GC بود. دمای محفظة تزریق، 10 درجه بیشتر از دمای نهایی ستون تنظیم شد. گاز، حامل هلیوم بود که با سرعت 5 /31 سانتی‌متر بر ثانیه در طول ستون حرکت می کرد. زمان اسکن، یک ثانیه؛ انرژی یونیزاسیون، 70 الکترون ولت و ناحیة جرمی از40 تا340 بود.
تحلیل آماری: آزمایش در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد و تحلیل آماری با نرم‌افزار SPSS نسخة 21 و آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد.
نتایج.
مقایسة مقدار اسانس حاصل از سرشاخه‌ها در مراحل مختلف رشد در پژوهش حاضر نشان داد میانگین درصد اسانس، در دو گونة A. wilhelmsii و A. millefoliumدر ماه اردیبهشت (مرحلة رویشی)، به‌ترتیب، 83/0 و 56/0 درصد، در ماه خرداد (گل‌دهی) 47/2 و 35/1 درصد و در ماه تیر (میوه‌دهی) 72/0 و 73/0 درصد حاصل شد..
تجزیة اسانس حاصل با دستگاه GC و GC/MS به شناسایی 52 ترکیب در اسانس A. wilhelmsii و 65 ترکیب در گونة A. millefolium منجر شد (جدول 1). پژوهش حاضر نشان داد تعداد ترکیبات شناسایی‌شده از اسانس گونة A. wilhelmsii در مراحل رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 32 .(23/91 درصد کل اسانس)، 29 (72/69 درصد کل اسانس) و 33 ترکیب (01/68 درصد کل اسانس) بود (جدول 1).. از کل ترکیبات شناسایی‌شده در اسانس گونة A. wilhelmsii، 36 ترکیب متعلق به مونوترپن‌ها (23/69 درصد) و 16 ترکیب متعلق به سزکوئی‌ترپن‌ها (76/30 درصد) بودند؛ بنابراین مونوترپن‌ها بیشترین سهم را بین ترکیبات داشتند. بیشترین مقدار ترکیبات اسانس بومادران A. wilhelmsii در مرحلة رویشی به‌ترتیب، کامفور (43/58 درصد)، کامفن (05/7 درصد)، 8-1 سینئول (573/5 درصد)، بورنئول (86/3 درصد)، 3، 5- هپتا دی ان -2- ال 2، 6– دی متیل (68/2 درصد) و آلفا پینن (57/2 درصد) بودند. بیشترین مقدار ترکیبات اسانس در مرحلة گل‌دهی، آلفا - لینالول (00/18 درصد)، 3، 7- اکتا دی ان -2– ال -2، دی متیل (00/15 درصد)، کامفور (13/14 درصد)، بورنئول (43/7 درصد) و بی سیکلو (1، 1، 3) هپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل (میرتانول) (0/5 درصد) و در مرحلة میوه‌دهی، بورنئول (50/17 درصد)، توجان (38/16 درصد)، 8-1 سینئول (اکالیپتول) (19/14 درصد) و میرتنیل استات (05/2 درصد) بودند (جدول 1). براساس نتایج به‌دست‌آمده، در گونة A. millefolium در مرحلة رویشی، 37 (91/99 درصد کل اسانس)؛ در مرحلة گل‌دهی، 48 (06/81 درصد کل اسانس) و در مرحلة میوه‌دهی، 42 ترکیب (80/83 درصد کل اسانس) شناسایی شدند )جدول 1).. در اسانس بومادران هزاربرگ (A. millefolium) منطقة درة شهدا 37 ترکیب مونوترپنی و 28 ترکیب سزکوئی‌ترپنی شناسایی شدند؛ بنابراین 92/56 درصد اسانس را مونوترپن‌ها و 07/43 درصد اسانس را سزکوئی‌ترپن‌ها تشکیل می‌دادند؛ بنابراین مونوترپن‌ها سهم بیشتری را از اسانس داشتند.
تحلیل آماری مقدار ترکیب‌های اسانس در گونه‌های بررسی‌شدة A. millefoliumو A. wilhelmsii نشان‌دهندة تفاوت معنی‌دار در مراحل مختلف فنولوژیک در سطح احتمال 5 درصد بود (جدول 2).
بین ترکیبات اصلی موجود در اسانس A. wilhelmsii، کامفور بیشترین مقدار را در مرحلة رویشی داشت (43/58 درصد) و با گل‌دهی از مقدار آن کاسته شد (13/1 درصد) و در آغاز میوه‌دهی مقدار آن به صفر رسید. مقدار کامفن در مرحلة رویشی، زیاد بود (05/7 درصد) و با رفتن به مراحل فنولولوژیک بعد، از مقدار آن کاسته شد (مرحلة گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 313/2 و 843/1 درصد). میزان اکالیپتول در مرحلة رویشی، 57/5 درصد بود و با ورود به مرحلة گل‌دهی مقدار آن به صفر رسید ؛ اما در مرحلة میوه‌دهی بیشترین مقدار را داشت (19/14 درصد). میزان بورﻧﺋﻮل با گذشت زمان و از ورود به مرحلة گل‌دهی تا رسیدن به آغاز میوه‌دهی به‌تدریج افزایش یافت (رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 81/3، 43/7 و50/17 درصد). ترکیب بی سیکلوهپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل (میرتانول) در اسانس مرحلة رویشی یافت نشد؛ اما در مرحلة گل‌دهی افزایش نشان داد (176/5 درصد) و سپس در مرحلة میوه‌دهی به صفر رسید. مقدار آلفا - لینالول در نمونة اسانس مرحلة رویشی، 276/0 درصد بود که در مرحلة گل‌دهی افزایش نشان داد (00/18 درصد)؛ ولی در مرحلة میوه‌دهی در اسانس یافت نشد. مقدار کامفن در نمونة اسانس مرحلة رویشی، زیاد بود (05/7 درصد) که در مراحل فنولوژیک بعد مقدار آن کاسته شد (گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 313/2 و 843/1 درصد). مقدار 3 و 7- اکتا دی ان –2- ال -2، 6 دی متیل (اسیمنول) در نمونة اسانس مرحلة رویشی 483/1 درصد بود که در مرحلة گل‌دهی افزایش یافت (00/15 درصد)؛ ولی در مرحلة میوه‌دهی از مقدار آن کاسته شد (176/0 درصد). توجون در نمونة اسانس مرحلة رویشی و گل‌دهی وجود نداشت؛ ولی در نمونة اسانس مرحلة میوه‌دهی مقدار آن افزایش یافت (380/16 درصد) (جدول 1).
مقایسة میانگین ترکیبات مهم اسانس گونة A. wilhelmsii باآزمون چنددامنهای دانکن نشان داد ترکیبات کامفن، 3و 7 اکتا دی ان -2- ال 2، 6 دی متیل (اسیمنول)، 8-1 سینئول، کامفور و بورنئول در سطح احتمال 5 درصد تفاوت معنی‌دار آماری در سه مرحلة رشد داشتند (جدول 3). ترکیب توجان در مراحل رویشی و آغاز گل‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نشان نداد. ترکیب میرتانول در مراحل رویشی و آغاز میوه‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نشان نداد (جدول 3) (شکل‌های 1 و 2).
اصلی‌ترین ترکیبات شناسایی‌شده در اسانسA. millefolium ، در مرحلة رویشی عبارتند از: 1-8 سینئول (03/44 درصد)، کامفور (09/17 درصد) ، 3- توجانون (25/13 درصد(، بورنئول (58/9 درصد) و کامفن (38/2 درصد)؛ در مرحلة آغاز گل‌دهی عبارتند از: 1-8 سینئول (51/19 درصد)، کامفور (95/33 درصد)، بتا - ادسمول (506/5 درصد)، بورنئول (116/5 درصد) و کامفن (80/3 درصد) و در مرحلة آغاز میوه‌دهی عبارتند از: کامفور (36/38 درصد)، 1-8 سینئول (82/17 درصد)، بتا - ادسمول (11/6 درصد)، کاریوفیلن اکسید (65/3 درصد) و کامفن (06/3 درصد) (جدول 1)؛ بنابراین ازنظر نوع ترکیبات اصلی شناسایی‌شده در اسانس گیاه A. millefolium تفاوت در حضور دو ترکیب کاریوفیلن اکسید و 3- توجانون بود که کاریوفیلن اکسید تنها در مرحلة آغاز میوه‌دهی و 3- توجانون تنها در مرحلة رویشی در اسانس شناسایی شد (جدول 1). مقدار بعضی از ترکیبات اسانس در مرحلة میوه‌دهی بیشتر از مرحلة رویشی بود؛ مانند کامفور که مقدار آن در مرحلة رویشی 09/17 درصد بود؛ ولی این ترکیب در مرحلة میوه‌دهی به 956/33 درصد رسید. همچنین ترکیباتی مانند 1-8 سینئول و بورنئول در این مرحله کاهش نشان دادند (جدول 1).
مقایسة میانگین ترکیبات اصلی اسانس گونة A. millefolium بین سه مرحلة رشد با آزمون چنددامنهای دانکن نشان داد ترکیبات 1-8 سینئول، کامفور و بتا - ادسمول در هر سه مرحلة رشد تفاوت معنی‌دار آماری داشتند (جدول 3). ترکیب بورنئول در مراحل رویشی و گل‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نداشت. ترکیب 3- توجانون در مراحل آغاز گل‌دهی و میوه‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نشان نداد (جدول 3).
جدول 1- ترکیبات اسانس گونة Achillea wilhelmsii C. Koch. و L. A. millefolium در سه مرحلة رشد
|
A. millefolium |
A. wilhelmsii |
|||||||||
|
ترکیب |
شاخص بازداری |
مرحلة رویشی (درصد)
|
گل‌دهی (درصد)
|
میوه‌دهی (درصد)
|
ترکیب |
شاخص بازداری |
مرحلة رویشی (درصد) |
گل‌دهی (درصد)
|
میوه‌دهی (درصد)
|
|
|
تری سایکلن |
926 |
157/0 |
116/0 |
176/0 |
سانتولینا تری ان |
908 |
080/0 |
090/0 |
- |
|
|
سابینن |
1135 |
133/0 |
- |
066/0 |
تری سایکلن |
918 |
350/0 |
116/0 |
103/0 |
|
|
آلفا - پینن |
934 |
586/1 |
266/2 |
046/1 |
آلفا - پینن |
929 |
5767/2 |
2167/0 |
1333/2 |
|
|
کامفن |
955 |
800/3 |
386/2 |
066/3 |
کامفن |
955 |
050/7 |
3133/2 |
8433/1 |
|
|
2 (10) - پینن |
114 |
586/1 |
616/0 |
906/0 |
2 (10) - پینن |
975 |
20/1 |
350/0 |
120/0 |
|
|
2،3 – دی هیدرو - ،1، 8- سینئول |
|
086/0 |
146/0 |
106/0 |
3، 7- اکتا دی ان- 2 – ال، 2، 6 دی متیل |
1626 |
4933/1 |
000/15 |
1767/0 |
|
|
آلفا - فلاندرن |
1005 |
106/0 |
- |
- |
لیمونن |
1029 |
240/0 |
6290/0 |
086/0 |
|
|
2 - کارن |
1293 |
- |
090/0 |
116/0 |
متا- سایمن |
1016 |
206/0 |
340/1 |
234/0 |
|
|
آلفا ترپینن |
1019 |
366/0 |
- |
186/0 |
اکالیپتول |
1031 |
5733/5 |
- |
190/14 |
|
|
متا- سایمن |
1025 |
- |
176/0 |
126/0 |
ترپینن |
1059 |
2267/0 |
1733/0 |
1667/0 |
|
|
8-1 سینئول |
1038 |
036/44 |
826/17 |
516/19 |
آرتمیسیا الکل |
1075 |
- |
- |
2467/0 |
|
|
3- کارن |
1007 |
- |
176/0 |
- |
کریزانتنون |
1124 |
2767/0 |
1100/0 |
333/0 |
|
|
آرتمیسیا کتون |
908 |
- |
- |
446/0 |
بوتیریک اسید 2 متیل – 2- متیل بوتیل استر |
1236 |
1400/0 |
- |
- |
|
|
توجون |
1107 |
- |
866/1 |
326/2 |
آلفا - لینالول |
1095 |
2767/0 |
000/18 |
- |
|
|
3- توجانون |
1105 |
256/13 |
- |
- |
بوتانوﺋیک اسید، 3 متیل – پنتیل استر |
808 |
1267/0 |
1900/0 |
1360/0 |
|
|
2- پارا منتن -1- ال |
1114 |
416/1 |
- |
- |
3، 5 - هپتا دی ان -2- ال 2، 6 – دی متیل |
|
6833/2 |
- |
5133/4 |
|
|
آلفا - فلاندرن 8- ال |
1147 |
- |
266/0 |
- |
کامفور |
1137 |
43/58 |
13/14 |
- |
|
|
لیمونن اکسید |
1122 |
- |
- |
146/0 |
3، 6– دی متیل - 2، 3، 3، ای – 4، 5، 7، ای - هگزاهیدروبنزوفوران |
1191 |
15/0 |
- |
- |
|
|
ال - کامفور |
1125 |
090/17 |
366/38 |
956/33 |
بورﻧﺋﻮل |
1158 |
860/3 |
4333/7 |
500/17 |
|
|
سیکلو هگزان، 3- استوکسی -4- (1- هیدروکسی – 1- متیل اتیل) - 1- متیل |
771 |
- |
- |
266/0 |
بورﻧﺋﻮل استات |
1259 |
3500/0 |
- |
0003/0 |
|
|
بتا – فلاندرن -8- ال |
1145 |
- |
360/0 |
- |
بورﻧﺋﻮل فومارات |
1222 |
- |
0003/0 |
1700/0 |
|
|
3- سیکلوهگزان - 1- کربوکسالدهید 1، 3، 4 تری متیل |
1045 |
306/0 |
- |
- |
پارا- منتا – 1 ان -4- ال = ترپینئول |
1152 |
6000/0 |
8667/0 |
8667/0 |
|
|
سابینن کتون |
848 |
186/0 |
- |
- |
2- پینن-10- ال |
1185 |
6633/0 |
- |
- |
|
|
کامفنیلون |
1126 |
263/0 |
116/0 |
806/1 |
المول |
1553 |
2900/0 |
- |
3100/0 |
|
|
لاواندولول |
1273 |
- |
366/2 |
- |
نرولیدیل استات |
1560 |
2033/0 |
1333/0 |
- |
|
|
آلفا - تریپنئول |
1152 |
746/1 |
486/1 |
286/1 |
اسپاتولنول |
2144 |
9533/0 |
- |
- |
|
|
2- پنین -4- وان |
1125 |
- |
576/0 |
246/0 |
کاریوفیلن اکسید |
1578 |
1667/1 |
178/0 |
030/1 |
|
|
3- سیکلوهگزن -1- وان -2-ایزوپروپیل -5- متیل |
919 |
- |
- |
926/0 |
تتراسیکلو (6، 3، 2) تری دکان – 9- ال، 4 ،4 - دی متیل |
1423 |
3033/0 |
- |
- |
|
|
پارا – منتا -1- ان -3- وان |
890 |
- |
006/1 |
- |
ترانس - کادینول |
1463 |
340/0 |
- |
6233/1 |
|
|
ایزوبورنیل استات |
1271 |
746/0 |
666/2 |
466/1 |
اکساسیکلوتترادکان -14- متیل |
|
1480/0 |
- |
- |
|
|
نرول استات |
1361 |
- |
- |
276/0 |
اودسم -4 (14) – ان -11– ال |
2250 |
4500/0 |
0780/0 |
580/0 |
|
|
هومولن |
1455 |
- |
- |
046/0 |
هگزادکانوﺋیک اسید |
1986 |
1100/0 |
- |
- |
|
|
ایزوبورنیل پروپیونات |
848 |
086/0 |
- |
- |
بیس (2- اتیل هگزیل) فتالات |
2526 |
080/0 |
- |
- |
|
|
نریل پروپیونات |
1449 |
- |
- |
626/0 |
آرتمیسیا کتون |
1044 |
- |
- |
800/0 |
|
|
لینالیل ایزووالرات |
826 |
- |
326/0 |
986/2 |
توجون |
1107 |
- |
- |
380/16 |
|
|
دوکوزان |
727 |
086/0 |
- |
- |
ایزوبورنیل استات |
1258 |
- |
020/0 |
010/0 |
|
|
کاریوفیلن |
1396 |
056/0 |
076/0 |
- |
میرتنیل استات |
1328 |
- |
- |
056/2 |
|
|
ایزوبوتیریک اسید |
883 |
206/1 |
- |
866/0 |
ایزوبورنیل پروپیونات |
1655 |
- |
1400/0 |
1260/0 |
|
|
جرماکرن دی |
1476 |
076/0 |
206/0 |
- |
جرماکرن دی |
1479 |
- |
1356/0 |
- |
|
|
سیکلو هگزان، 1- اتیلن -1- متیل – 4، 2- بیس (1- متیل اتیلن) |
1388 |
126/0 |
- |
- |
آزولن |
1299 |
- |
- |
090/0 |
|
|
اودسما - 4 (4) ،11- دی ان = بتا ادسمن |
910 |
- |
166/0 |
- |
لیمونن –6- ال |
1008 |
- |
- |
084/0 |
|
|
بورنیل -2- متیل بوتیرات |
826 |
- |
406/2 |
- |
آدمانتان، 1، 3- دی متیل |
1486 |
- |
- |
1200/0 |
|
|
مورولن |
813 |
- |
- |
426/3 |
ارتو - منتا-8- ان -4- متانول |
1452 |
- |
- |
330/0 |
|
|
4 (اگزیل) – ان – پروپیل – ترانس -3- اگزابی سیکلو (0، 4، 4) دیس ان |
787 |
- |
386/0 |
076/0 |
ترانس فارنزیل استات |
1842 |
- |
- |
530/0 |
|
|
بی سیکلو (0، 4، 4) بیس -2- ان -4- ال -2- متیل 9 (پروپان -1- ان -3- ال -2- یل) |
721 |
- |
266/0 |
- |
فتالیک اسید |
2157 |
- |
1300/0 |
- |
|
|
برگاموتول |
734 |
136/0 |
- |
- |
پارا – منتا-2- ان - 1، 4- اپی دی اکسی |
1123 |
- |
500/0 |
- |
|
|
المول |
1537 |
106/0 |
- |
- |
سیس - وربنول |
1133 |
- |
230/0 |
- |
|
|
هومولن اپوکسید |
790 |
066/0 |
- |
- |
3 (10) – کارن - 4- ال |
1193 |
- |
25/0 |
- |
|
|
نرولیدول |
1550 |
246/2 |
- |
466/1 |
ژرانیل بوتیرات |
1568 |
- |
1600/0 |
- |
|
|
کاریوفیلن اکسید |
1570 |
166/3 |
- |
656/3 |
بی سیکلو (3، 1، 1) هپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل |
1328 |
- |
176/5 |
- |
|
|
لینالول |
805 |
166/0 |
- |
- |
1، 5– هپتا دی ان -4- ال 6، 3، 3– تری متیل |
1081 |
- |
- |
170/0 |
|
|
لیمونن – ال - پی والات |
1538 |
570/0 |
- |
864/0 |
ترانس پینوکارویل استات |
1662 |
- |
860/0 |
- |
|
|
ایزو آرومادندرن اپوکسید |
824 |
810/0 |
- |
236/1 |
|
|
|
|
|
|
|
4- ان – پروپیل - ترانس -3- اکسا بی سیکلو (4، 4، 0) دکان |
709 |
- |
- |
186/0 |
|
|
|
|
|
|
|
سیکلوهگزان، 2-متیلن -3- (1- متیل اتیلن) - استات |
758 |
- |
- |
086/0 |
|
|
|
|
|
|
|
تتراسیکلو (6، 3، 2، 0) (8، 0) تری دکان -9- ال 4، 4 دی متیل |
872 |
766/0 |
- |
016/1 |
|
|
|
|
|
|
|
بتا - اودسمول |
1650 |
506/5 |
- |
166/6 |
|
|
|
|
|
|
|
ترانس - بی سابولن اپواکسید |
820 |
226/0 |
- |
176/0 |
|
|
|
|
|
|
|
آلفا – سدرن -9- آلفا - ال |
1410 |
- |
- |
286/0 |
|
|
|
|
|
|
|
لدان |
1579 |
- |
- |
256/0 |
|
|
|
|
|
|
|
کوبنول |
1619 |
276/0 |
- |
- |
|
|
|
|
|
|
|
بورنیل ایزووالرات |
828 |
- |
25/0 |
- |
|
|
|
|
|
|
|
هگزادکانوئیک اسید |
1779 |
- |
- |
106/0 |
|
|
|
|
|
|
|
آلفا - پینوکارون |
|
8/1 |
24/0 |
12/0 |
|
|
|
|
|
|
|
بورنئول |
1158 |
586/9 |
926/9 |
116/5 |
|
|
|
|
|
|
جدول 2- تجزیة واریانس درصد اسانس گونه‌های بومادران در سه مرحلة رشد
|
منبع تغییرات |
مجموع مربعات |
درجة آزادی |
میانگین مربعات |
F |
گونه |
|
مراحل برداشت |
560/5 |
2 |
780/2 |
833/4035* |
A. millefolium |
|
خطا |
004/0 |
6 |
001/0 |
|
|
|
کل |
565/5 |
8 |
|
|
|
|
مراحل برداشت |
426/1 |
2 |
713/0 |
171/2212* |
A. wilhelmsii |
|
خطا |
002/0 |
6 |
00/0 |
|
|
|
کل |
42/1 |
8 |
|
|
* معنی‌داربودن در سطح احتمال 5 درصد را نشان می‌دهد.
جدول 3- مقایسة میانگین ترکیب‌های مهم اسانس دو گونة A. millefolium و A. wilhelmsii
|
مرحلة میوه‌دهی |
مرحلة گل‌دهی |
مرحلة رویشی |
ترکیبات |
گونه |
|
c84/1 |
b31/2 |
a06/7 |
کامفن |
A. wilhelmsii |
|
c17/0 |
a00/15 |
b49/1 |
3، 7- اکتا دی ان -2– ال، 2، 6 دی متیل (اسیمنول) |
|
|
a 19/14 |
c 00/0 |
b57/5 |
اکالیپتول = 1-8 سینئول |
|
|
a 18/13 |
c 00/0 |
b 57/5 |
3، 5- هپتا دی ان -2- ال 2، 6– دی متیل |
|
|
c 00/0 |
b 13/14 |
a 43/58 |
کامفور |
|
|
a 50/17 |
b 43/7 |
c 86/3 |
بورنئول |
|
|
a 38/16 |
c 00/0 |
c 00/0 |
توجان |
|
|
c 00/0 |
a 17/5 |
c 00/0 |
میرتانول |
|
|
c 00/0 |
a 36/0 |
b 18/0 |
8-1 سینئول |
A. millefolium |
|
c 00/0 |
c 00/0 |
a 25/13 |
3- توجانون |
|
|
c 95/33 |
b 36/38 |
a 09/17 |
ال - کامفور |
|
|
b 11/5 |
a 93/9 |
a 58/9 |
بورنئول |
|
|
b 16/6 |
c 00/0 |
a 50/5 |
بتا - ادسمول |
|
حروف متفاوت بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار در سطح احتمال 05/0p≤ هستند.
شکل 1- ترکیبات اصلی اسانس گونه Achillea wilhelmsiiدر مراحل مختلف نموی - 3 - HDLDM: ، 5 - هپتا دی ان- 2- ال 2، 6 – دی متیل - مقادیر، میانگین 3 تکرار ± SD هستند، حروف متفاوت بیان کننده تفاوت معنی دار در سطح 05/0 p≤ هستند.
شکل 2: ترکیبات اصلی اسانس گونه Achillea millefolium در مراحل مختلف نموی 3 HDLDM: ، 5 - هپتا دی ان- 2- ال 2، 6 – دی متیل - مقادیر، میانگین 3 تکرار ± SD هستند، حروف متفاوت بیان کننده تفاوت معنی دار در سطح 05/0 p≤ هستند.
بحث.
نتایج، سیر صعودی مقدار اسانس سرشاخه‌های دو گونة بومادران بررسی‌شده، A. millefolium و A. wilhelmsii را از مرحلة رویشی به مرحلة گل‌دهی نشان دادند که با رسیدن به مرحلة میوه‌دهی از میزان آن کاسته شد. نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش‌های Sefidkon و همکاران (2007) بر گیاه Satureja rechingeri، Sefidkon و Akbarnia (2009) بر گیاهSatureja sahendicaو بررسی‌هایMirza و همکاران (2011) بر Salvia officinalis مطابقت دارند. این گونه‌ها نیز در مرحلة ابتدای گل‌دهیبیشترین بازده اسانس را داشتند. Mir Ahmadi و همکاران (2010)با بررسی مقدار و اسانس آویشن دنایی (Thymus daenensis) و آویشن قره‌باغی (T. fedtschenkoi) در زمان‌های مختلف برداشت نشان دادند بیشترین میانگین اسانس آویشن دنایی مربوط به مرحلة گل‌دهی کامل (4/3 درصد) و کمترین میزان اسانس در مرحلة تشکیل میوه و بذر (17/2 درصد) تولید می‌شود. همچنین، بیشترین میانگین اسانس آویشن قره باغی مربوط به مرحلة گل‌دهی کامل (94/2 درصد) و کمترین میزان اسانس در مرحلة تشکیل میوه و بذر (66/0 درصد) ایجاد شد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش حاضر تطابق دارند. Amin و همکاران (2008) دربارة تغییرات فصلی میزان اسانس بومادران هزاربرگ (A. millefolium) در شرایط آبوهوایی تهران گزارش کردند بیشترین میزان اسانس (3/1 درصد) در اواسط اردیبهشت به دست آمد؛ سپس با پیشرفت فصل تا پایان مرداد به 9/0 درصد کاهش یافت و در ابتدای شهریور به کمترین میزان خود (7/0 درصد) رسید که با نتایج بررسی حاضر تفاوت دارد؛ بنابراین، میزان اسانس گیاهان مختلف در مراحل رشدی متفاوت است؛ به‌عبارتی میزان اسانس و کیفیت آن به‌طور معنی‌داری به شرایط بوم‌شناختی و زمان برداشت بستگی دارند (Miguel et al., 2002).
Ghani و همکاران (2008)، اسانس گل گونة A. wilhelmsii را بررسی کردند و اصلی‌ترین ترکیبات آن را کامفور (66/19 درصد)، آلفا - پینن (00/10 درصد) و 8-1 سینئول (06/9 درصد) گزارش کردند. در مقایسه با نتایج این پژوهشگران، ترکیب آلفا - پینن به مقدار جزئی در اسانس بومادران شناسایی شد.
Javidnia و همکاران (2004)، 57 ترکیب را در اسانس A. wilhelmsii، جمع‌آوری‌شده در مرحلة گل‌دهی در منطقة کازرون (استان فارس) گزارش کردند. ترکیبات اصلی اسانس، شامل کارواکرول (1/25 درصد)، لینالول (0/11 درصد)، 8-1 سینئول (3/10 درصد)، E - نرولیدول (0/9 درصد) و بورنئول (4/6 درصد) بودند.
Dehgan و Elmi (2014)، اصلی‌ترین ترکیبات اسانس گل A. wilhelmsiiرا در استان آذربایجان شرقی، کارواکرول (2/29 درصد)، لینالول (3/10 درصد)، بورﻧﺋﻮل (04/5 درصد)، E – نرولیدول (4/8 درصد) و 1-8 سینئول گزارش کردند. در مقایسه با نتایج این پژوهشگران، در نمونة اسانس پژوهش حاضر، ترکیب کارواکرول یافت نشد.
Azadbakht و همکاران (2003)، ترکیبات اصلی اسانس گل گونة A. wilhelmsii را در استان مازندران به این ترتیب گزارش کردند: کامفور (2/21 درصد)، میرتنول (4/14 درصد)، میرتنیل استات (9/8 درصد)، یوموگی الکل (7/8 درصد) و بورنئول (2/8 درصد). در مقایسه با نتایج پژوهش حاضر، در بررسی این پژوهشگران، ترکیبات میرتنول و یوموگی الکل در اسانس یافت نشدند.
Shahraki و Ravandeh (2012)، ترکیب اسانس گل A. wilhelmsiiرا در استان خوزستان بررسی و 61 ترکیب گزارش کردند که ترکیبات اصلی آن شامل کامفور (99/27 درصد)، سابینیل استات (56/6 درصد)، ترپینن -4- ال (43/6 درصد)، کامفن (43/6 درصد) و آلفا - پینن (47/5 درصد) بودند؛ اما در پژوهش حاضر، ترکیب آلفا پینن به مقدار جزئی یافت شد و ترکیبات سابینیل استات وترپینن -4 ال یافت نشدند.
در پژوهشی که افشاری پور و همکاران در سال 1996 بر A. wilhelmsiiدر کرمان انجام دادند، 9 ترکیب کاریوفیلین اکسید (5/12 درصد)، کامفور (9 درصد)، بورﻧﺋﻮل (1/6 درصد)، لینالول (5/5 درصد)، 1، 8- ﺳﻳﻨﺋﻮﻝ (6/3 درصد)، کرنیلانتیلین استات (7/2 درصد) و کارواکرول (2 درصد) ترکیبات اصلی اسانس بودند. در مقایسة نتایج خود با این پژوهشگران، ترکیبات کرنیلانتینین استات و کارواکرول در نمونة اسانس پژوهش حاضر یافت نشدند.
Mohammadi (2012) فیتوشیمیایی گیاه A. wilhelmsii را در منطقة تفتان بررسی کرده است. در اسانس قسمت‌های هوایی این گیاه 58 ترکیب (67/96 درصد) شناسایی شدند. ترکیبات اصلی اسانس شامل گراندیزول (09/13 درصد)، نکرودل (57/10 درصد)، 8-1 سینئول (47/8 درصد)، توجون (24/8 درصد)، متیل -1- وینیل -2- ایزوپروپیل سیکلوبوتان -1 (00/8 درصد)، برمواستیل کلراید (04/6 درصد)، سابینن (70/5 درصد)، لینالول (59/4 درصد) و آلفا - ترپینئول (34/4 درصد) بود.
این تفاوت اصلی در عملکرد و اجزاء تشکیل‌دهندة اسانس منطقة درة شهدا با سایر مناطق بررسی‌شدة پیشین به احتمال زیاد از تفاوت‌های کموتایپی ناشی می‌شود که حاصل برهم‌کنش ژنوتیپ گیاهان و شرایط محیطی حاکم بر رویشگاه‌های مختلف هستند. رشد و تولید گیاهان در بوم‌نظام‌ها و رویشگاه‌های طبیعی متفاوت به عوامل مختلفی مانند اقلیم منطقه، ارتفاع از سطح دریا و موقعیت جغرافیایی بستگی دارد (Hadipanah et al., 2011; Omidbaigi, 2010). در پژوهش حاضر، برای نخستین بار تأثیر زمان برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس گونة A. wilhelmsii بررسی شد؛ بنابراین، مقایسه با نتایج پژوهشگران قبلی ممکن نبود.
ترکیب‌های اسانسی بومادران، به‌دلیل اهمیت دارویی آنها در برخی کشورها بررسی و مونه‌ها (تیپ‌های شیمیایی) متفاوتی از مناطق مختلف گزارش شدند. بررسی‌ها در کشورهای اروپایی نشان دادند ترکیب‌های اسانسی بومادران هزاربرگ (A. millefolium) نمونه‌های استونی، مقادیر زیادی از مونوترپن‌ها و کامازولن دارند. در نمونه‌های بومادران کشورهای مجارستان، یونان، مولداوی، لیتوانی و آلمان نیز مقادیر زیاد مونوترپن‌ها و کامازولن گزارش شده‌اند (Judzentiene and Mockute, 2010). در اسانس بومادران هزاربرگ منطقة درة شهدا درصد ترکیبات مونوترپنی، بیشتر از سزکوئی‌ترپن‌ها بود؛ بنابراین، نتایج ما در تطابق با نتایج این پژهشگران بود؛ ولی ترکیب کامازولن در نمونة اسانس پژوهش حاضر یافت نشد.
بازده اسانس مرزة بختیاری (Satureja bachtiarica Bunge.) کشت و جمع‌آوری‌شده از رویشگاه در مراحل قبل از گل‌دهی و گل‌دهی کامل در خرم‌آباد به‌ترتیب 1/1 و 1/2 درصد و 8/1 و 1/1 درصد بود. اصلی‌ترین ترکیب‌های شناسایی‌شده در رویشگاه طبیعی در مرحلة قبل از گل‌دهی، پاراسیمن (5/36 درصد)، کارواکرول (0/20 درصد) و تیمول (2/19 درصد) و در مرحلة گل‌دهی کامل، پاراسیمن (2/23 درصد)، کارواکرول (8/25 درصد)، تیمول (3/1 درصد) و منتول (5/18 درصد) بودند (Ahmadi et al., 2009). مادة اصلی تشکیل‌دهندة اسانس زرمبات (Alpina zerumbet) نیز در همة فصول سال پی سیمن بود؛ اما مقدار این ترکیب در فصل تابستان افزایش و در اوایل بهار کاهش یافت (Murakami et al., 2009). میزان اسانس در گل راعی (Hypericum triquetrifolim Turra.) در مراحل رویشی گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 09/0، 12/0 و 08/0 درصد گزارش شده است. ان – اکتان، آلفا پینن، بتا کاریوفیلن، 2- متیل اکتان، ان - نونان، آلفا لونگیپینن، کاریوفیلن اکسید و بتا - پینن ترکیبات اصلی اسانس بودند که درصدشان در سه مرحلة رشد متفاوت بود (Hosni et al., 2011).
Jaymand و Rezaee (2006)، ترکیب‌های شیمیایی اسانس گل بومادران هزار برگ (A. millefolium) منطقة لار را به‌سوی قلة دماوند با روش تقطیر با آب بررسی و ترکیب های اصلی آن، پارا - سیمن، ان - هپتانول و بورنیل استات گزارش شدند. در مقایسه با نتایج این پژوهشگران، ترکیبات سایمن و بورنیل استات به‌مقدار جزئی در اسانس یافت شدند. ترکیب ان - هپتانول در نمونة اسانس بررسی حاضر شناسایی نشد.
Jaymand و Rezaee (2002) ترکیب شیمیایی اسانس بومادران کوهستانی (Achillea vermicularis Trin.) را بررسی و ترکیبات اصلی موجود در گل آن را کامفور (2/31 درصد)، 8-1 سینئول (7/25 درصد)، کامفن (4/21 درصد) و ترانس - پارا منتا -2- ان -1 ال (18 درصد) گزارش کردند. همچنین در پژوهش دیگری که Jaymand وRezaee (2002) بر این گونة جمع‌آوری‌شده از شیراز انجام دادند، ترکیبات موجود در گل، 1-8 سینئول (41 تا 45 درصد)، بتا - پینن (8/9 تا 6/16 درصد)، ترپینن - 4 ال (8/6 تا 1/9 درصد) و E - نرولیدول (1/4 تا 10 درصد) بودند و میزان اسانس 9/0 تا 2/1 درصد گزارش شدند.
بررسی ترکیبات تشکیل‌دهندة اسانس گونه‌های بومادران A. eriophora، A. millefolium، A. biberesteni و A. nobilis کشت‌شده در شرایط آبوهوایی شهرستان شوشتر نشان داد ترکیبات اصلی اسانس این گونه‌ها مشابه و شامل کامفور، سابینن، کامفن، بتا - پینن و آلفا - پینن بودند (Farhodi and Mehrnia, 2015).
Saber-amoli و همکاران (2005)، 32 ترکیب در گونة بومادران شیرازی، A. eriophora، جمع‌آوری‌شده از توابع شهرستان بافت کرمان شناسایی کردند که مهم‌ترین آنها شامل کامفور (43/46 درصد)، 8-1 سینئول (85/9 درصد)، آلفا - توجون (16/8 درصد)، کامفن (88/4 درصد) و بتا - توجون (16/8 درصد) بودند.
همان‌طورکه اشاره شد در مناطق مختلف، گزارش‌های متفـاوتی دربارة اجزاء اسانس گونه‌های مختلف بومادران وجـود دارند کـه بیــان‌کنندة تفــاوت مشهودی در ترکیبــات تشکیل‌دهندة اسانس هستند. این تفاوت‌ها ممکن است نتیجـة عواملی مانند نوع گونة آزمایش‌شده، شرایط محیطی، زمـان برداشت، ژنوتیپ گیاه، شیوة فـراوری، شیوة اسـانس‌گیـری و غیره باشند (Ahmadi and Mirza, 1999)؛ اما ازآنجاکه در پژوهش حاضر، شیـوة فـراوری، زمـان و مهم‌تر از همه مکان برداشت برای هردو گونه، کامـلاً یکسان هستند، وجـود تفـاوت‌هـا در مقـدار و ترکیبـات اسانس برپایة تفاوت‌های ژنتیکی دو گونه متمایز می‌شوند که بر این اساس اطلاعات بـاارزشـی بـرای اهـداف و کاربردهای دارویی آنهـا به دست می‌آیند. درمجمـوع ازنظر مهم‌ترین ترکیبـات، مقـدار و گـروه ترکیبـات موجـود تفاوت‌هایی بـین اسانس گونه‌های آزمایش‌شده مشاهده شدند.
ازسوی‌دیگر، حضور ترکیبات ارزشمند، همچون کامفور، کامفن و 1-8 سینئول با درصد فراوان در اسانس گیاه Achillea ما را به سوی استفاده از اسانس این گیاه در صنعت عطرسازی و داروسازی رهنمون می‌کند. کامفور، ترکیبی با آثار ضد‌میکروبی قوی و همچنین مقوی قلب است (Majruhi, 2008). همچنین کاهندة تب و افزایندة عرق، شیر و ترشحات غدد فوق‌کلیوی، محرک مراکز عصبی، حرکتی، تنفسی و مقوی قلب است. در شیمی لاستیک و کاغذ، لوازم آرایشی، صابون‌سازی، صنایع چسب و مواد افزایشی روان‌کننده، ترکیب رزین‌ها، حلال‌ها، پلاستیک‌ها و رنگ‌ها نیز استفاده می‌شود (Rabie et al., 2003). ترکیب کامفن، به‌طور گسترده در تهیة مخلوط‌های ارزان‌قیمت برای معطرکردن محصولات بهداشتی استفاده می‌شود (Rabie et al., 2003). ازسوی‌دیگر، ترکیب 1-8 سینئول به‌دلیل ویژگی‌های خلط‌آوری، بی‌حس‌کنندگی و کاهندگی فشار خون در داروسازی استفاده می‌شود (Kiarostami et al., 2009).
جمع‌بندی
بررسی نتایج کمّی اسانس‌ها (بازده نسبت به وزن خشک) نشان داد برای دستیابی به بیشترین میزان اسانس، بهتر است در مراحل رویشی و میوه‌دهی از گیاه A. millefoliumوA. wilhelmsii برداشت انجام نشود. به‌طورکلی در پژوهش حاضر، در هردو گونة بررسی‌شده، مراحل مختلف رشد بر مقدار اسانس و ترکیبات آن تأثیر معنی‌دار داشت و اجزاء اصلی اسانس در سه مرحلة زمانی برداشت با هم تفاوت داشتند. ازنظر نوع ترکیبات اصلی شناسایی‌شده در اسانس گیاه A. millefolium، تفاوت در حضور دو ترکیب کاریوفیلن اکسید و 3- توجانون بود که کاریوفیلن اکسید تنها در مرحلة آغاز میوه‌دهی و 3- توجانون تنها در مرحلة رویشی در اسانس شناسایی شدند. مهم‌ترین ترکیبات در اسانس گونة A. millefolium، کامفور، 1-8 سینئول، کامفین و بورنئول بودند که 1-8 سینئول در ماه اردیبهشت، کامفین و بورنئول در ماه خرداد و کامفور در ماه تیر بیشترین مقدار را داشتند. از ترکیبات اصلی موجود در اسانس بومادران A. wilhelmsii، کامفور و کامفن بیشترین مقدار را در مرحلة رویشی داشتند.. میزان اکالیپتول، بورنئول، بی‌سیکلوهپتان -2- متانول، 6 و 6 دی متیل و توجون در مرحلة آغاز میوه‌دهی بیشتر بود. ترکیب 3، 7- اکتا دی ان –2- ال - 2 و 6 دی متیل بیشترین مقدار را در مرحلة آغاز گل‌دهی داشت. همچنین تفـا‌وت‌هـایی در مقـدار و ترکیبـات اسانس برپایة تفاوت‌های ژنتیکی دو گونة بومادران بررسی‌شده مشخص شدند که بر این اساس اطلاعات بـاارزشـی بـرای اهـداف و کاربردهای دارویی آنهـا به دست می‌آیند. درمجمـوع ازنظر مهم‌ترین ترکیبـات، مقـدار و گـروه ترکیبـات موجـود تفاوت‌هایی بـین اسانس گونه‌های آزمایش‌شده مشاهده شدند.
سپاسگزاری
در اینجا از زحمات مهندس گیتی امیرفتحی مسئول آزمایشگاه جنگل‌داری دانشکدة منابع طبیعی دانشگاه ارومیه برای کمک به شناسایی گیاهان سپاسگزاری می‌شود.
)
