نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، خرم‌آباد، ایران
2 تهران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Allium jesdianum is an endemic species of Iran that unfortunately, in recent years due to uncontrolled harvesting, had put it on to the endangered list. This research was carried out based on nested design with three replications from eight habitats including; Gamasiab, Kakareza, Peresk, Zalaghi, Venaei, Meleh, Serenge and Kamandan in the Lorestan province for two years. The results showed that Venaei habitat had the highest fresh (10.65 g) and dry weight (4.1 g). Soil texture of this habitat was Sandy clay loam and higher organic matter and potassium content than other habitats. The highest plant height (41.16 cm) was recorded in kakareza in the first year. The Soil of this habitat rich in phosphorus. Phenological growth stages (vegetative growth, flowering and seedling) of Allium jesdianum in Mela habitat, located in south of the Lorestan province was earlier than other habitats. The results showed that the time calendar and the time duration of the phenological stages were different in habitats. The growth degree days (GDD) was for the seeding stage was more than the other phonological stages and the highest GDD for this stage recorded in Kamandan, Azna (129.2 ºC) in the second year. The results of this research can be useful in proper management, breeding and domestication of this rare and endangered species.
کلیدواژه‌ها [English]
سودآوری‌های کلان اقتصادی و توجه روزافزون به تجارت گیاهان دارویی، مشکلاتی برای این منابع به وجود آورده و بقای بسیاری از گونه‌های دارویی را با خطر نابودی مواجه کرده‌اند؛ زیرا بخش بزرگی از نیاز بشر به گیاهان دارویی با جمع‌آوری از عرصه‌های طبیعی تأمین شده است. براساس گزارش‌های موجود اکنون حدود 8 درصد گونه‌های جهان (34 هزار گونه) در معرض انقراض قرار دارند (Bernath, 2002). گیاه بن‌سرخ با نام علمی Allium jesdianum Boiss. & Buhse، متعلق به خانوادة سوسنیان (Liliaceae) و بومی ایران است. بن‌سرخ، گیاهی گل‌دار، پایا و پیازدار است که به‌طور خودرو در کوهستان‌های مرتفع می‌روید. از اندام هوایی این گیاه برای درمان دردهای شکمی، روماتیسم، استفراغ، سنگ کلیه و سرماخوردگی استفاده می‌شود (Mozaffarian, 2012).
تأثیر عوامل اقلیمی بر گیاهان مختلف متفاوت است. درجة حرارت محیط، ارتفاع محل و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک از مهم‌ترین عوامل محیطی مؤثر در ویژگی‌های ریخت‌شناختی، فنولوژیک و کیفی گیاهان هستند (Davise and Albrigo, 1994). پژوهشگران مختلف ﺑﻴﺎﻥ ﮐﺮﺩﻩﺍﻧﺪ ﺑﻴﻦ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ، ﻋﻮﺍﻣـﻞ ﺍﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﻪﻭﻳﮋﻩ ﺩﺭجة ﺣﺮﺍﺭﺕ، ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺍﺛﺮ ﺭﺍ در ﻧﻤﻮ گیاه ازجمله در ﻃﻮﻝ ﺩﻭﺭة رویش و مراحل رویشی گیاهان دارند (Harrison, 1994; Wang et al, 2004). ﺩﻣﺎ ﻋﺎﻣلی ﺑـﻮﻡﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ است که ﺑـﻪ ﺩﻭ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻭ غیرمستقیم بر گیاهان اثر می‌گذارد. ﺣﺮﺍﺭﺕ ﺑﻪﺻﻮﺭﺕ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺮ همة ﺍﻋﻤﺎﻝ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎﻥ ﻭ ﺑﺮ ﺷﺪﺕ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺁﻧﻬﺎ ﺍﺛﺮ می‌گذارد ﻭ ﺑـﻪﺻﻮﺭﺕ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ تأﺛﻴﺮﻱ ﮐﻪ در ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺯﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﺁﺏ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﮔﻴﺎﻩ می‌گذارد، ﻳﮑﻲ ﺍﺯ مهم‌ترین ﻋﻮﺍﻣﻞ ﻣﺤﺪﻭﺩﮐﻨﻨﺪة رشد ﮔﻴﺎﻫﺎﻥ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﮏ ﻭ ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﮏ به شمار می‌رود. ﺩﺭ ﮐﺸﺎﻭﺭﺯﻱ معمولاً از ﺩﺭجة ﺭﻭﺯ ﺭﺷﺪ ﺗﺠﻤﻌﻲ (Growing Degree Days (GDD)) ﺑرای ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ، ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻱ ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎ ﻭ ﻫﻴﺒرﻳـﺪﻫﺎ ﺍﺯﻧﻈـﺮ ﺗـﺎﺭﻳﺦ ﺭﺳﻴﺪﻥ ﻣﺤﺼﻮﻝ ﻭ ﺍﺭﺯﻳﺎﺑﻲ ﺍﻗﻠﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ برای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮﺩﻥ ﺑﺮﺍﻱ ﻛﺸﺖ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ میﺷﻮﺩ (Sobrero et al., 1997)؛ ﺍﻣﺎ بررسی منابع نشان می‌دهد تاکنون ﺭﺍبطة ﺑـﻴﻦ ﺩﺭﺟـة ﺭﻭﺯ رﺷﺪ ﺗﺠﻤﻌﻲ ﻭ مراحل فنولوژی ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻱ ﻣﺮﺗﻌﻲ و دارویی ﮐﻤﺘﺮ بررسی شده ﺍﺳﺖ.
متأسفانه در حال حاضر بسیاری از گونه‌های گیاهی مهم و شاخص بوم‌سامانه‌های مرتعی، بر اثر برداشت‌های بی‌رویه با خطر انقراض مواجه هستند یا منقرض شده‌اند. حذف گونه‌های شاخص و کلیدی از عرصه‌های طبیعی افزایش بحران‌های زیست‌محیطی و دشواری حیات آیندگان را موجب خواهد شد. دست‌یابی به اطلاعات کاربردی برای حفظ این ذخایر ژنتیکی باارزش و درنهایت، استفاده از آنها در برنامه‌های اصلاح و توسعة کاشت این گونه‌های تهدیدشده از اهداف اصلی پژوهش‌هایی هستند که به بررسی ویژگی‌های بوم‌شناختی گونه‌های گیاهی در رویشگاه‌های طبیعی آنها می‌پردازند (Oshib Nataj et al., 2011).
هدف از پژوهش حاضر، دست‌یابی به اطلاعاتی دربارة فنولوژی و شرایط رویشگاهی مؤثر در رشد‌و‌نمو گیاه دارویی بن‌سرخ است و به‌همین‌دلیل ویژگی‌های اقلیمی، عناصر خاک و درجة روز رشد این گیاه در هشت رویشگاه معروف آن در استان لرستان بررسی شدند.
مواد و روش‌ها
تعیین رویشگاه‌ها و ویژگی‌های اقلیمی آنها: مناطق انتشار گیاه بن‌سرخ با فلور ایرانیکا (Rechinger, 1971) و گزارش‌های محلی مشخص شدند و پس از مراجعه به طبیعت، موقعیت جغرافیایی هریک از رویشگاه‌های گیاه دارویی بن‌سرخ روی نقشة ماهواره‌ای مشخص شد (شکل 1).
شکل 1- تصویر ماهواره‌ای رویشگاه‌های بن‌سرخ در استان لرستان- علامت ستاره نشان‌دهندة موقعیت جغرافیایی رویشگاه‌های بررسی‌شده است.
ویژگی‌های رویشگاهی مناطق بررسی‌شده مانند ارتفاع از سطح دریا و طول و عرض جغرافیایی ثبت شدند (جدول 1). میانگین آمارهای هواشناسی 15 ساله از آمارنامه‌های هواشناسی نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی به مناطق بررسی‌شده استخراج شد (جدول 2). برای تعیین ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک در هریک از رویشگاه‌های بررسی‌شده نمونۀ خاک از عمق صفر تا 30 سانتی‌متری در سه تکرار تهیه و به آزمایشگاه منتقل شد. بافت خاک، EC، pH، کربن آلی، پتاسیم، نیتروژن و فسفر نمونه‌ها بررسی شدند (جدول 3). برای اندازه‌گیری اسیدیتة خاک از دستگاه pH متر (مدل 744، شرکت Metrohm، سوئیس) و برای اندازه گیری هدایت الکتریکی خاک از دستگاه کنداکتومتر (مدل HI2030، شرکت Hanna، آمریکا) استفاده شد (Zarrin Kafsh, 1999). برای تعیین درصد کربن آلی خاک از روش تیتراسیون (Walkley and Black, 1934) استفاده شد. نیتروژن کل خاک با روش Kjeldahl و با دستگاه کجلدال تک اتولایزر (مدل FOSS 2300، شرکت Labexchange، آلمان) اندازه گیری شد. میزان پتاسیم با روش عصاره‌گیری با آمونیوم استات و سپس با دستگاه فلیم فتومتر (مدل FP8800، شرکت Kruss، آلمان) تعیین شد. سنجش فسفر جذب‌شدنی با روش Olsen و با دستگاه اسپکتروفتومتر (مدل UV 1800، شرکت Shimadzu، ژاپن) انجام شد (Hesse, 1971). بافت خاک با روش هیدرومتری تعیین شد (Zarrin Kafsh, 1999).
جدول1- ویژگی‌های رویشگاهی مناطق جمع‌آوری نمونه
|
کد |
محل جمع‌آوری نمونه |
طول جغرافیایی |
عرض جغرافیایی |
ارتفاع (متر) |
|
Z1 |
استان لرستان، شهرستان نورآباد، گاماسیاب |
ʹʹ19 ʹ15 48º |
ʹʹ32 ʹ44 33º |
2943 |
|
Z2 |
استان لرستان، شهرستان خرم آباد، کاکارضا |
ʹʹ42 ʹ19 48º |
ʹʹ40 ʹ44 33º |
2417 |
|
Z3 |
استان لرستان، شهرستان الشتر، پرسک |
ʹʹ25 ʹ21 48º |
ʹʹ50 ʹ48 33º |
1754 |
|
Z4 |
استان لرستان، شهرستان ازنا، کمندان |
ʹʹ31 ʹ27 49º |
ʹʹ40 ʹ18 33º |
1996 |
|
Z5 |
استان لرستان، شهرستان الیگودرز، ذلقی |
ʹʹ48 ʹ51 49º |
ʹʹ47 ʹ24 33º |
2783 |
|
Z6 |
استان لرستان، شهرستان بروجرد، ونایی |
ʹʹ14 ʹ35 48º |
ʹʹ58 ʹ54 33º |
2017 |
|
Z7 |
استان لرستان، شهرستان پلدختر، مله |
ʹʹ27 ʹ38 47º |
ʹʹ11 ʹ12 33º |
1780 |
|
Z8 |
استان لرستان، شهرستان دورود، سرنجه |
ʹʹ19 ʹ15 48º |
ʹʹ32 ʹ44 33º |
2287 |
جمع‌آوری نمونه‌هایگیاهی: نمونه‌های گیاهی در مدت دو سال از 8 منطقه جمع‌آوری شدند که عبارتند از: z1 (استان لرستان، شهرستان نورآباد، گاماسیاب)، z2 (استان لرستان، شهرستان خرم‌آباد، کاکارضا)، z3 (استان لرستان، شهرستان الشتر، پرسک)، z4 (استان لرستان، شهرستان ازنا، کمندان)، z5 (استان لرستان، شهرستان الیگودرز، ذلقی)، z6 (استان لرستان، شهرستان بروجرد، ونایی)، z7 (استان لرستان، شهرستان پلدختر، مله) و z8 (استان لرستان، شهرستان دورود، سرنجه). هر منطقه به سه بخش تقسیم شد و از هر بخش، 5 نمونه‌برداری انجام شد. طرح پایه به‌صورت آشیانه‌ای معادل کاملاً تصادفی چندمشاهده‌ای در نظر گرفته شد و به‌صورت مرکب تجزیة واریانس شد. با جمع‌آوری گیاه یادشده، نام گیاهان همراه آن در همة مناطق ثبت شد. گونه‌های لالة واژگون (Fritillaria spp.)، شقایق کوهی (Papaver alpinum)، سریش (Eremurus spp.)، موسیر (Allium hirtifolium)، زرشک (Berberis integerrima)، گون (Astragalus spp.)، لاله (Tulipa spp.)،کنگر (Gundelia toornefortii) و سنبلک (muscari spp.) از گیاهان همراه بن‌سرخ در رویشگاه‌های بررسی‌شده هستند.
تعیینویژگی‌هایریخت‌شناختی: برای ارزیابی برخی از صفات مورفولوژیک در هر رویشگاه، 3 بخش و در هر بخش، پنج نمونة کامل گیاهی با ریشه در فصل گلدهی گیاه انتخاب شدند و صفاتی مانند طول و قطر برگ، ارتفاع گیاه، عمق ریشه، وزن تر و خشک پیاز و وزن تر و خشک اندام هوایی اندازه‌گیری شدند.
اندازه‌گیری مراحل فنولوژیک: فنولوژی گیاه دارویی بن‌سرخ شامل مراحل رویشی، گلدهی و بذردهی با انجام بازدیدهای مکرر از رویشگاه‌های این گونه ثبت شد. در مرحلة رویشی تا زمان گلدهی، هفته‌ای دو بار از مناطق بررسی‌شده بازدید شد و پس از گلدهی، هفته‌ای یک‌بار به رویشگاه‌ها مراجعه شد و اطلاعات ثبت شدند. از آﻣﺎر ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺴﺘﮕﺎه‌ها ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺠﻤﻮع درجة ﺣﺮارت ﻳﺎ ﻣﻴﺰان اﻧﺮژی ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻻزم ﺑﺮای ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻨﻮﻟﻮژی اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ. برای این کار از مقیاسی به‌نام درجة روز رشد (GDD) استفاده شد (Bonhomme, 2000).
رابطة 1
|
GDD = |
Ʃ [ |
Tmax + Tmin |
-Tbase] |
|
2 |
در رابطة 1، Tmax، درجة حرارت حداکثر؛ Tmin، درجة حرارت حداقل و Tbase، دمای پایه است. با توجه به اینکه رویش گیاه بن‌سرخ هم‌زمان با آب‌شدن برف‌ها و در اواخر زمستان اتفاق می‌افتد، دمای پایه، دو درجة سانتیگراد در نظر گرفته شد.
تحلیل آماری: توزیع داده‌ها ازنظر نرمال‌بودن و همسانی واریانس تیمارها بررسی شدند. تجزیة واریانس داده‌ها با نرم‌افزار SAS نسخة 9 و مقایسة میانگین‌ها با آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال 5 درصد با نرم‌افزار MSTATC انجام شد. نمودارها با نرم افزار Excel رسم شدند.
نتایج
ویژگی‌های بوم‌شناختی رویشگاه‌های بن‌سرخ در استان لرستان: نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهند گیاه بن‌سرخ رویشگاه‌های متعددی در استان لرستان دارد. ارتفاعات کوهستانی برف‌گیر با ارتفاع بیش از 1800 متر مانند کوهستان‌های گرین، اشترانکوه، سفیدکوه، ذلقی، مخملکوه، هشتادپهلو، تاف و کبیرکوه مهم‌ترین رویشگاه‌های گیاه بن‌سرخ هستند (شکل 1). گیاه بن‌سرخ در بیشتر مناطق کوهستانی و برف‌گیر استان لرستان با متوسط بارندگی 385 تا 555 میلی‌متر مشاهده شد. برخی از این مناطق مانند رویشگاه‌های گاماسیاب و ذلقی با متوسط دمای سالانة 11 درجة سانتیگراد جرء مناطق سردسیر استان هستند؛ درحالی‌که رویشگاه‌هایی مانند ملة پلدختر با متوسط دمای سالانة 21 درجة سانتیگراد جزء مناطق گرمسیر استان هستند (جدول 2).
نتایج تجزیة واریانس نشان دادند ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک در رویشگاهای مختلف، تفاوت معنی‌داری در سطح 1 درصد دارند (جدول 3). بافت خاک در رویشگاه‌های مختلف متفاوت بود. بیشترین درصد کربن آلی و نیتروژن به‌ترتیب در نمونة خاک رویشگاه‌های ونایی بروجرد (5/3 درصد) و ملة پلدختر (51/0 درصد) و کمترین درصد آنها به‌ترتیب در خاک رویشگاه‌های ذلقی الیگودرز (3/1 درصد) و کمندان ازنا (26/0 درصد) مشاهده شد. کمترین (01/7) و بیشترین (38/7) pH خاک رویشگاه‌های بن‌سرخ به‌ترتیب در مناطق پرسک الشتر و ونایی بروجرد مشاهده شدند. هدایت الکتریکی (EC) خاک در مکان‌های بررسی‌شده بین 30/0 تا 76/0 دسی‌زیمنس بر متر بود. سایر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک مناطق بررسی‌شده در جدول 4 ارائه شده‌اند.
جدول 2- ویژگی‌های اقلیمی رویشگاه‌های A. jesdianum
|
|
درجة حرارت (درجة سانتیگراد) |
میزان بارندگی )میلی‌متر( |
||||
|
کد |
معدل حداکثر |
معدل حداقل |
حداکثر مطلق |
حداقل مطلق |
متوسط |
|
|
Z1 |
2/19 |
7/3 |
4/38 |
8/18- |
5/11 |
3/393 |
|
Z2 |
4/24 |
9/6 |
4/43 |
4/7- |
7/15 |
7/421 |
|
Z3 |
6/21 |
6/2 |
4/40 |
0/20- |
1/12 |
6/386 |
|
Z4 |
5/19 |
8/3 |
8/39 |
0/28- |
7/11 |
6/389 |
|
Z5 |
4/19 |
9/5 |
0/39 |
2/20- |
6/12 |
5/379 |
|
Z6 |
4/21 |
7/8 |
4/41 |
4/15- |
0/15 |
6/404 |
|
Z7 |
1/28 |
5/15 |
6/47 |
0/7- |
8/21 |
6/515 |
|
Z8 |
9/21 |
3/9 |
4/41 |
0/15- |
6/15 |
9/555 |
جدول3- نتایج تجزیة واریانس ویژگی‌های خاک در مناطق بررسی‌شده
|
عناصر |
درجة آزادی |
مجموع مربعات |
میانگین مربعات |
F |
|
رس |
7 |
500/2062 |
643/294 |
**642/294 |
|
سیلت |
7 |
625/4847 |
518/692 |
**518/692 |
|
شن |
7 |
625/7265 |
946/1037 |
**946/1037 |
|
هدایت الکتریکی |
7 |
612/0 |
87/0 |
**597/65 |
|
اسیدیته |
7 |
299/0 |
043/0 |
**240/465 |
|
کربن آلی |
7 |
841/12 |
834/1 |
**749/291 |
|
نیتروژن کل |
7 |
163/0 |
023/0 |
**896/253 |
|
فسفر جذب‌شدنی |
7 |
196/847 |
028/121 |
**883/904 |
|
پتاسیم جذب‌شدنی |
7 |
625/248339 |
089/35477 |
**088/35477 |
** نشان‌دهندة تفاوت معنی‌دار در سطح احتمال 1 درصد است
صفات ریخت‌شناختی: نتایج تجزیة واریانس نشان دادند هیچکدام از آثار سادة سال و رویشگاه و همچنین اثر متقابل سال و رویشگاه در صفت عمق ریشه معنی‌دار نبودند (جدول 5). اثر رویشگاه و همچنین اثر متقابل سال و رویشگاه در طول برگ معنی‌دار بودند. سال به‌تنهایی اثر معنی‌دار در اندازة طول برگ نداشت؛ اما وقتی‌که با اثر رویشگاه همراه شد اثر معنی‌داری نشان داد؛ به‌طوری‌که بیشترین طول برگ (33/25 سانتی‌متر) در سال اول و در رویشگاه مله در شهرستان پلدختر به دست آمد (شکل 2). همچنین بین رویشگاه‌های مختلف ازلحاظ قطر برگ نیز اختلاف معنی‌داری وجود داشت و بیشترین مقدار قطر برگ (25/1 سانتی‌متر) به رویشگاه مله واقع در شهرستان پلدختر مربوط بود (شکل 3).
|
مقادیر، میانگین سه تکرار ± انحراف‌معیار هستند. حروف متفاوت، بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار با آزمون دانکن در سطح 05/0P≤ هستند. |
Z8 |
Z7 |
Z6 |
Z5 |
Z4 |
Z3 |
Z2 |
Z1 |
کد |
جدول 4- مقایسة ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک در مناطق جمع‌آوری نمونه |
|
لوم-رسی-سیلتی |
لوم - سیلتی |
شنی-لومی-رسی |
لوم - سیلتی |
لوم - سیلتی |
شنی - لوم |
لوم |
لوم |
بافت خاک |
||
|
a 34 |
d 14 |
b 27 |
c 11 |
c 22 |
f 5 |
c 10 |
c 11 |
رس (درصد) |
||
|
b 60 |
a 72 |
f 22 |
c 55 |
c 55 |
d 43 |
d 42 |
c 40 |
سیلت (درصد) |
||
|
f 6 |
c 12 |
a 51 |
c 34 |
d 23 |
a 52 |
b 48 |
b 49 |
شن (درصد) |
||
|
c 54/0 |
b 65/0 |
c 30/0 |
c 51/0 |
c 31/0 |
a 76/0 |
d 42/0 |
c 32/0 |
هدایت الکتریکی خاک (EC)ds.m-1 |
||
|
b 31/7 |
d 14/7 |
f 01/7 |
c 12/7 |
c 23/7 |
a 38/7 |
c 24/7 |
c 11/7 |
pH خاک |
||
|
f 6/1 |
d 4/2 |
a 5/3 |
g 3/1 |
c 75/2 |
b 2/3 |
b 12/3 |
c 21/2 |
کربن آلی (OC) (درصد) |
||
|
c 45/0 |
a 51/0 |
c 39/0 |
f 28/0 |
g 26/0 |
c 38/0 |
d 43/0 |
b 47/0 |
نیتروژن کل (درصد) |
||
|
b 2/32 |
d 6/25 |
c 3/30 |
f 5/19 |
b 4/32 |
c 1/22 |
a 0/34 |
g 8/17 |
فسفر جذب‌شدنی (ppm) |
||
|
e 550 |
g 398 |
b 628 |
b 344 |
f 475 |
d 564 |
a 650 |
c 580 |
پتاسیم جذب‌شدنی (ppm) |
|
ns، * و ** به‌ترتیب معنی‌دارنبودن و تفاوت معنی‌دار در سطح احتمال 5 و 1 درصد هستند.
|
ضریب تغییرات (درصد) |
خطای آزمایش |
رویشگاه و سال |
رویشگاه |
تکرار (سال) |
سال |
منابع تغییر |
جدول 5- نتایج تجزیه واریانس مرکب صفات مورد مطالعه در مدت دو سال 1395 و 1396 |
|
|
- |
28 |
7 |
7 |
4 |
1 |
درجة آزادی |
|||
|
91/10 |
5/2 |
ns 09/3 |
ns 62/3 |
43/0 |
ns 33/0 |
عمق ریشه (cm) |
میانگین مربعات |
||
|
87/13 |
02/0 |
ns 03/0 |
** 16/0 |
02/0 |
ns 05/0 |
قطر برگ (cm) |
|||
|
08/11 |
47/4 |
* 09/14 |
** 55/34 |
3/0 |
ns 63/0 |
طول برگ (cm) |
|||
|
77/18 |
65/0 |
ns 61/0 |
ns 49/1 |
73/0 |
ns 05/0 |
وزن تر پیاز (g) |
|||
|
95/16 |
07/0 |
ns 05/0 |
ns 08/0 |
09/0 |
ns 008/0 |
وزن خشک پیاز (g) |
|||
|
95/14 |
76/1 |
ns 89/1 |
* 75/3 |
07/1 |
ns 42/0 |
وزن تر بوته (g) |
|||
|
42/15 |
56/0 |
ns 59/0 |
* 39/1 |
27/0 |
ns 77/0 |
وزن خشک بوته (g) |
|||
|
22/10 |
91/7 |
** 37/36 |
** 14/140 |
43/0 |
** 75/27 |
ارتفاع بوته (cm) |
|||
شکل 2- میانگین طول برگ بن‌سرخ در رویشگاه‌های مختلف در مدت دو سال آزمایش- مقادیر، میانگین سه تکرار ± انحراف‌معیار هستند. حروف متفاوت، بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار با آزمون دانکن در سطح 05/0P≤ هستند.
شکل 3- میانگین قطر برگ بن‌سرخ در رویشگاه‌های مختلف- مقادیر، میانگین سه تکرار ± انحراف‌معیار هستند. حروف متفاوت، بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار با آزمون دانکن در سطح 05/0P≤ هستند.
نتایج تجزیة واریانس مرکب داده‌ها نشان دادند اثر تیمارهای سال‌های آزمایش و رویشگاه و اثر متقابل آنها در ارتفاع گیاه بن‌سرخ در سطح یک درصد معنی‌دار است (جدول 5)؛ به‌طوری‌که باتوجه‌به نتایج مقایسة میانگین‌ها مربوط به اثر متقابل سال و رویشگاه، در سال اول و دوم رویشگاه کاکارضا واقع در شهرستان خرم‌آباد، بیشترین میزان ارتفاع بوته به‌ترتیب 16/41 و 14/39 سانتی‌متر به دست آمد (شکل 4).
شکل 4- میانگین ارتفاع بوتة بن‌سرخ در رویشگاه‌های مختلف در مدت دو سال آزمایش- مقادیر، میانگین سه تکرار ± انحراف‌معیار هستند. حروف متفاوت، بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار با آزمون دانکن در سطح 05/0P≤ هستند.
نتایج تجزیة واریانس نشان دادند سال‌های آزمایش و رویشگاه‌های مختلف بر وزن تر و خشک پیاز تأثیر نداشتتند (جدول 5). همچنین نتایج تجزیة واریانس مرکب داده‌ها مشخص کرد بین رویشگاه‌های مختلف ازلحاظ وزن تر و خشک اندام هوایی تفاوت معنی‌داری وجود داشت؛ ولی اثر سال در این صفات معنی‌دار نبود (جدول 5). نتایج مقایسة میانگین‌ها نشان دادند بیشترین مقدار وزن تر اندام هوایی (65/10 گرم) و وزن خشک اندام هوایی (10/4 گرم) به رویشگاه ونایی واقع در شهرستان بروجرد مربوط بود (شکل‌های 5 و 6).
شکل 5- میانگین وزن تر اندام هوایی بن‌سرخ در رویشگاه‌های مختلف- مقادیر، میانگین سه تکرار ± انحراف‌معیار هستند. حروف متفاوت، بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار با آزمون دانکن در سطح 05/0P≤ هستند.
شکل 6- میانگین وزن خشک اندام هوایی بن‌سرخ در رویشگاه‌های مختلف- مقادیر، میانگین سه تکرار ± انحراف‌معیار هستند. حروف متفاوت، بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار با آزمون دانکن در سطح 05/0P≤ هستند.
ﻣﺮﺍﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺭﻭﻳﺸﻲ ﮔﻮنة A. jesdianum در ادامه توصیف می‌شوند.
ﺭﺷﺪ ﺭﻭﻳﺸﻲ: هم‌زمان با گرم‌شدن هوا و آغاز ذوب‌شدن برف‌ها، پیاز بن‌سرخ جوانه‌زنی را آغاز می‌کند و از زیر برف بیرون می‌آید (شکل 7). رشد رویشی این گیاه بسیار سریع است؛ به‌طوری‌که در 5 تا 7 روز به بیشترین رشد خود می‌رسد و ساقة گل‌دهنده تشکیل می‌دهد و به گل می‌دهد. آغاز رشد رویشی این گیاه در نقاط مختلف استان
شکل 7- تصاویری از آغاز رشد رویشی بن‌سرخ
ازلحاظ تقویمی بسیار متفاوت است (جدول 6). رشد رویشی گیاه بن‌سرخ در رویشگاه‌های مختلف استان لرستان در فاصلة زمانی بین 15 اسفند تا 5 اردیبهشت اتفاق می‌افتد. این گیاه در نقاط جنوبی استان مانند رویشگاه مله واقع در شهرستان پلدختر از 15 اسفند رشد را آغاز می‌کند؛ اما در ارتفاعات ذلقی که در شمال استان قرار دارند رشد رویشی در اردیبهشت هم‌زمان با ذوب‌شدن برف‌ها آغاز می‌شود (جدول 6). با توجه به اینکه طول دورة رشد گیاه تابع درجة حرارت رویشگاه است، رویشگاه‌های کمندان و ذلقی که به‌ترتیب در شهرستان‌های ازنا و الیگودرز واقع شده‌اند در سال اول با میانگین 8 روز و در سال دوم به‌ترتیب با میانگین 7 و 8 روز، طولانی‌ترین دورة رشد رویشی را داشتند و همان‌طور که انتظار می‌رفت، رویشگاه مله واقع در شهرستان پلدختر با میانگین 5 روز، کوتاه‌ترین دورة رشد رویشی را در هر دو سال پژوهش حاضر داشت؛ زیرا رویشگاه مله گرم‌ترین رویشگاه بین رویشگاه‌های بررسی‌شده بود. در مرحلة رشد رویشی، رویشگاه پرسک در سال اول و دوم پژوهش با میانگین 66 درجة سانتیگراد کمترین مقادیر درجة روز رشد را بین رویشگاه‌های بررسی‌شده داشت (جدول 7).
گلدهی:گلدهی در رویشگاه مله واقع در شهرستان پلدختر در هر دو سال پژوهش در 19 اسفند و زودتر از سایر رویشگاه‌ها آغاز شد. دورة گلدهی در رویشگاه مله باتوجه‌به دمای زیاد رویشگاه تنها 2 روز بود. دیرترین زمان گلدهی به رویشگاه ذلقی واقع در شهرستان الیگودرز مربوط بود که در 14 اردیبهشت آغاز شد و باتوجه‌به سرد‌بودن این رویشگاه طول دورة گلدهی نسبت به سایر رویشگاه‌ها بیشتر بود؛ به‌طوری‌که در سال اول، طول دورة گلدهی در رویشگاه ذلقی 5 روز و در سال دوم 4 روز بود. در مرحلة گلدهی در سال اول پژوهش، رویشگاه‌های پرسک در شهرستان الشتر و رویشگاه کاکارضا در شهرستان خرم‌آباد به‌ترتیب با میانگین‌های 89 و 8/89 کمترین میزان درجة روز رشد را داشتند و در سال دوم نیز رویشگاه‌های مله در شهرستان پلدختر و سرنجه در شهرستان درود به‌ترتیب با میانگین‌های 89 و 1/89 کمترین مقادیر درجة روز رشد را داشتند (جدول‌های 6 و 7).
بذردهی:بین رویشگاه‌های بررسی‌شده، بذردهی در رویشگاه مله واقع در شهرستان پلدختر زودتر از سایر رویشگاه‌ها و در تاریخ 24 اسفند آغاز شد و دورة بذردهی در این رویشگاه در هر دو سال پژوهش به‌مدت 10 روز بود. در هر دو سال پژوهش، دیرترین تاریخ بذردهی نیز در رویشگاه ذلقی بود که در 22 اردیبهشت اتفاق افتاد و به‌مدت 15 روز طول کشید.در مرحلة بذردهی در سال اول پژوهش، رویشگاه‌های کمندان و ونایی هردو با میانگین 127 و در سال دوم، رویشگاه‌های سرنجه و ونایی به‌ترتیب با میانگین‌های 5/126 و 127 کمترین مقادیر درجة روز رشد را بین رویشگاه‌های بررسی‌شده داشتند (جدول 7).
ریزش بذر: نتایج پژوهش حاضر نشان دادند از روز دهم، برگ‌های گیاه زرد شدند و خشک‌شدن را آغاز کردند. ریزش بذرها بسیار دیر اتفاق می‌افتد و تا ماه‌ها پس از خشک شدن کامل گیاه بذرها نمی‌ریزند.
نتایج نشان دادند طول مراحل رویشی و گلدهی
|
سال دوم |
سال اول |
سال |
جدول 7- مجموع انرژی گرمایی لازم (GDD) A. jesdianum در رویشگاه‌های مختلف لرستان |
|
بذردهی |
گلدهی |
رشد رویشی |
مراحل فنولوژی |
جدول 6– تقویم زمانی فنولوژی A. jesdianum در رویشگاه‌های مختلف لرستان |
|||||
|
بذردهی |
گلدهی |
رشد رویشی |
بذردهی |
گلدهی |
رشد رویشی |
مراحل فنولوژی |
||||||||
|
10 |
3 |
7 |
10 |
3 |
7 |
مدت (روز) |
گاماسیاب (نورآباد) |
2 اردیبهشت |
25 فروردین |
18 فروردین |
گاماسیاب (نورآباد) |
|||
|
127 |
8/89 |
2/66 |
127 |
2/90 |
66 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
10 |
2 |
5 |
10 |
2 |
5 |
مدت (روز) |
کاکارضا (خرم‌آباد) |
16 فروردین |
11 فروردین |
5 فروردین |
کاکارضا (خرم‌آباد) |
|||
|
4/127 |
89 |
3/66 |
129 |
90 |
66 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
14 |
4 |
7 |
13 |
4 |
7 |
مدت (روز) |
پرسک (الشتر) |
25 فروردین |
18 فروردین |
12 فروردین |
پرسک (الشتر) |
|||
|
5/126 |
1/89 |
1/67 |
128 |
90 |
4/67 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
14 |
4 |
7 |
14 |
5 |
8 |
مدت (روز) |
کمندان (ازنا) |
17 اردیبهشت |
7 اردیبهشت |
30 فروردین |
کمندان (ازنا) |
|||
|
2/129 |
2/90 |
5/66 |
127 |
3/90 |
1/67 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
15 |
4 |
8 |
15 |
5 |
8 |
مدت (روز) |
ذلقی (الیگودرز) |
22 اردیبهشت |
14 اردیبهشت |
5 اردیبهشت |
ذلقی (الیگودرز) |
|||
|
129 |
7/90 |
7/66 |
128 |
8/90 |
67 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
10 |
3 |
7 |
10 |
3 |
7 |
مدت (روز) |
ونایی (بروجرد) |
22 فروردین |
16 فروردین |
10 فروردین |
ونایی (بروجرد) |
|||
|
127 |
8/89 |
2/66 |
127 |
2/90 |
66 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
10 |
2 |
5 |
10 |
2 |
5 |
مدت (روز) |
پلدختر (مله) |
24 اسفند |
19 اسفند |
15 اسفند |
پلدختر (مله) |
|||
|
4/127 |
89 |
3/66 |
129 |
90 |
66 |
GDD (ºC) |
||||||||
|
14 |
4 |
7 |
13 |
4 |
7 |
مدت (روز) |
سرنجه (درود) |
9 اردیبهشت |
30 فروردین |
22 فروردین |
سرنجه (درود) |
|||
|
5/126 |
1/89 |
1/67 |
128 |
90 |
4/67 |
GDD (ºC) |
||||||||
گیاه بن‌سرخ در رویشگاه ملة پلدختر که متوسط دمای سالانة آن (8/21) بیشتر از دیگر رویشگاه‌ها بود به‌ترتیب 5 و 2 روز بود و میزان درجة روز رشد برای مراحل رویشی و گلدهی در سال اول به‌ترتیب 66 و 90 و در سال دوم به‌ترتیب 3/66 و 89 بود. در رویشگاه ذلقی که از سردترین رویشگاه‌های بن سرخ بود، طول مراحل رویشی و گلدهی به‌ترتیب 8 و 5 روز ثبت شد و میزان درجة روز رشد برای مراحل رویشی و گلدهی در سال اول به‌ترتیب 67 و 8/90 و در سال دوم به‌ترتیب 7/66 و 7/90 بود (جدول 7).
بحث
نتایج پژوهش حاضر نشان دادند هیچکدام از آثار سادة سال و رویشگاه و همچنین اثر متقابل سال و رویشگاه بر عمق ریشه تأثیر نداشتند. نتایج Chorli و همکاران (2017) نیز نشان دادند اثر رویشگاه‌های مختلف در برخی از صفات ریخت‌شناختی چای کوهی ازجمله عمق ریشه معنی‌دار نیست.
گیاهان رویش‌یافته در رویشگاه مله واقع در شهرستان پلدختر در دو سال بیشترین طول برگ را داشتند. رویشگاه مله بین رویشگاه‌های بررسی‌شده بیشترین درجة حرارت را دشت و پس از رویشگاه سرنجة درود بیشترین میزان بارندگی را نیز داشت که بر رشد گیاه و همچنین توسعة برگ‌ها تأثیر می‌گذارد. رطوبت خاک تغییراتی چشمگیر را در توان جذب مواد مغذی از ریشة گیاهان مرتعی و افزایش جذب عناصر را موجب شد (Tian et al., 2018). دمای هوا نیز بر میزان تولید گیاهان در دوره‌های رویشی تأثیر می‌گذارد (Hatfield and Prueger, 2015). ازسوی‌دیگر، عنصر نیتروژن یکی از عوامل تأثیرگذار در رشد و گسترش سطح برگ و همچنین دوام برگ است (Smiciklas and Below, 1990). با توجه به اینکه رویشگاه مله نسبت به سایر رویشگاه‌ها درصد نیتروژن بیشتری داشت، تولید برگ‌های بلندتر و قطورتر در این رویشگاه منطقی به نظر می‌رسد.
رویشگاه کاکارضا واقع در شهرستان خرم‌آباد بیشترین ارتفاع بوته را داشت. ازآنجاکه در دسترس بودن عناصر غذایی برای گیاه یکی از عوامل اصلی در تعیین میزان ارتفاع گیاه است و رویشگاه کاکارضا بیشترین مقادیر فسفر و پتاسیم را داشت و ازلحاظ درصد نیتروژن کل و کربن آلی خاک نیز وضعیت مناسبی داشت، بیشترین ارتفاع بوتة بن‌سرخ در رویشگاه کاکارضا به دست آمد. عنصر پتاسیم یکی از عناصر غذایی ماکرو است که ازلحاظ اهمیت پس از عناصری مانند نیتروژن و فسفر قرار دارد. میزان مصرف پتاسیم در گیاهان پس از ازت بیش از سایر عناصر است؛ زیرا پتاسیم در تنظیم فتوسنتز، انتقال کربوهیدرات‌ها، سنتز پروتئین و غیره نقش دارد. علاوه‌براین، وجود پتاسیم در خاک سهولت در انتقال آب و موادغذایی را در خاک باعث شد؛ ازاین‌رو پتاسیم ماده‌ای حاصلخیز‌کننده به شمار می‌رود (Kanai et al., 2011). Babalar و همکاران (2013) نیز گزارش کردند در رویشگاه‌های مختلف، جمعیت‌های آویشن ازلحاظ ارتفاع بوته تفاوت معنی‌داری با یکدیگر داشتند.
اگرچه نتایج تجزیة واریانس نشان دادند سال‌های آزمایش و رویشگاه‌های مختلف بر وزن تر و خشک پیاز تأثیر نداشتند، باتوجه‌به اهمیت این صفات، گزارش نتایج مقایسة میانگین‌ها و معرفی رویشگاه برتر ازلحاظ تولید پیاز ضروری به نظر می‌رسد. رویشگاه ونایی واقع در شهرستان بروجرد بیشترین میزان وزن تر و خشک پیاز را داشت. با توجه به اینکه بافت خاک رویشگاه ونایی، لومی - رسی - شنی بود و کمترین میزان هدایت الکتریکی و اسیدیته و ازسویی بیشترین درصد کربن آلی و همچنین پس از رویشگاه گاماسیاب بیشترین میزان پتاسیم را داشت، تولید پیازهای درشت و با وزن بیشتر در رویشگاه ونایی منطقی به نظر می‌رسد. Rezaei و همکاران (1393) گزارش کردند بین ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک؛ بافت خاک، هدایت الکتریکی (EC)، مواد آلی (OC) و پتاسیم (K) بیشترین اثر را در پوشش گیاهی دارند.
رویشگاه ونایی واقع در شهرستان بروجرد بیشترین وزن تر و خشک اندام هوایی را داشت. با توجه به اینکه پیازهای این رویشگاه نیز بیشترین وزن تر و خشک را داشتند، این رویشگاه توانایی تولید گیاهانی قوی‌تر و با عملکرد بیشتر را داشت. این رویشگاه کمترین اسیدیته و شوری، پس از رویشگاه پرسک بیشترین میزان کربن آلی و همچنین پس از رویشگاه کاکارضا بیشترین میزان پتاسیم را داشت که همة موارد یاد شده در رشد و عملکرد گیاه تأثیر بسزایی دارند. رابطة قوی و معنی‌داری بین عامل خاک و مشخصات رویشی گیاهان وجود دارد، شوری و بافت خاک بیشترین تأثیر را در اجتماعات گیاهی دارند (Jafari et al., 2007; Motamedi et al., 2018). Javadi و همکاران (2016) گزارش کردند بهبود ساختمان خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک و به‌طورکلی بهبود شرایط فیزیکی خاک از اثرهای مثبت مادة آلی موجود در خاک هستند. در پژوهشی دیگر بررسی نقش ویژگی‌های خاک در پوشش گیاهی با GIS بررسی و نتیجه‌گیری شد EC، pH و میزان رس بیشترین تأثیر را در پوشش گیاهی داشتند (Witte, 2002). کمترین میزان وزن تر و خشک اندام هوایی متعلق به رویشگاه پرسک واقع در شهرستان الشتر بود که بیشترین میزان ارتفاع از سطح دریا، هدایت الکتریکی و اسیدیته و پس از رویشگاه ذلقی کمترین بارش را داشت که به نظر می‌رسد عوامل یادشده اثر منفی در میزان رشد و عملکرد گیاه در این رویشگاه داشته‌اند.
شرایط جوی از سالی به سال دیگر متغیر هستند؛ بنابراین اگرچه درجة حرارت هوا در بررسی فنولوژی اهمیت فراوان دارد و از عوامل اصلی به شمار می‌رود، به‌تنهایی نسبت به تاریخ وقوع مراحل فنولوژی دقت لازم را ندارد. در محاسبة شاخص درجة روز رشد، دو عامل دما و زمان لحاظ شده‌اند؛ بنابراین استفاده از شاخص درجة روز رشد پیش‌گویی‌های دقیق‌تری از فنولوژی گیاهان را ارائه می‌دهد و در پژوهش‌های متعددی که بر گیاهان مختلف انجام شده‌اند، این موضوع تأیید شده است (Mirhaji et al., 2010; Azimi et al., 2012).
اگرچه مقادیر درجة روز رشد برای هریک از مراحل فنولوژی گیاه بن‌سرخ در مناطق مختلف در مدت دو سال پژوهش، اعدادی نزدیک به هم بودند، دورة زمانی مراحل فنولوژی در مناطق گرمسیر جنوب استان کوتاه‌تر از مناطق سردسیر شمال استان بود. این تفاوت زمانی از تفاوت شرایط دمایی حاکم بر رویشگاه‌ها ناشی می‌شود. در صورت تأمین رطوبت، مقدار کل انرژی گرمایی لازم برای هر مرحله، مقداری معین و ثابت است. مراحل فنولوژی گیاهان هنگامی آغاز می‌شوند که حداقل دمای لازم برای آغاز هر مرحلة نموی فراهم شود. ازآنجاکه گیاه در مناطق گرمسیر، انرژی حرارتی را در زمان کمتری در مقایسه با مناطق سردسیر دریافت می‌کند؛ بنابراین، مراحل فنولوژی و نمو گیاهان مناطق گرمسیر سریع‌تر رخ می‌دهند (Romo and Eddleman, 2005).
جمع‌بندی
کشت گیاهان دارویی پرمصرف در بوم‌سامانه‌های زراعی، مهم‌ترین راهکار برای نجات گونه‌های در معرض خطر انقراض در نظر گرفته می‌شود. آگاهی از شرایط محیطی رویشگاه‌های طبیعی و بررسی فنولوژی گیاهان در بوم‌سامانه‌های طبیعی پیش‌نیاز ورود گیاهان دارویی خودرو به بوم‌سامانه‌های زراعی است. نتایج پژوهش حاضر نشان دادند دمای محیط بر زمان آغاز رویش و مدت مراحل فنولوژی گیاه بن‌سرخ تأثیر می‌گذارد؛ به‌طوری‌که رویش گیاه بن‌سرخ در مناطق گرمسیر جنوب استان ازلحاظ تقویمی بسیار زودتر از مناطق سردسیر شمالی استان آغاز شد. همچنین مدت مراحل فنولوژی این گیاه در مناطقی با متوسط دمای سالانة بیشتر در مقایسه با مناطق سردتر، کمتر بود. رشد رویشی اندام هوایی گیاه دارویی بن‌سرخ در خاک‌هایی که محتوای پتاسیم و نیتروژن بیشتر و کمترین میزان شوری و اسیدیته را داشتند بیشتر از سایر مناطق بود. نتایج پژوهش حاضر، در مکان‌یابی و فراهم‌کردن شرایط محیطی بهینه برای کشت و اهلی‌کردن این گونة انحصاری و باارزش در بوم‌سامانه‌های زراعی استفاده می‌شوند.
سپاسگزاری
نگارندگان از مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان بابت تأمین امکانات پژوهش حاضر، سپاسگزاری می‌کنند.
)
