نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه علوم و زیست‌فناوری گیاهی، دانشکده علوم و فناوری زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Crop wild relatives cover a wide range of food, forage, medicinal, ornamental and industrial plants. Due to the ecosystem instability caused by climate change, the use of biological and ecological capabilities of crop wild relatives is great importance to promote the adaptation of crops. But, sofar, there are no regular sources on the list, their diffusion zones and their diversity in Iran. So this study aimed to determine their diffusion patterns in order to provide their basic ecological database. In this study, species distribution data were collected from field studies and domestic/international flora and herbarium sources and geographical maps using ArcView version 3.2 software. In addition, the distribution patterns of each species. A total of 6274 records belonging to 410 species of 217 genera belonging to 67 plant families of Eudicot crop wild relatives were reported. In addition to the Rosaceae family with 46 species of 20 genera, Lamiaceae (38:19), Amaranthaceae (36:15), Apiaceae (30:23), Papilionaceae (28:5) and Brassicaceae (18:11) with the largest number of Iranian crop wild relatives comprise. However, providing In-situ and Ex-situ conservation for Iranian eudicot crop wild relatives and the highest species richness of this group is located in central Alborz and central Zagros.
کلیدواژه‌ها [English]
در مفهوم کلی، خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی شامل "گونه‌های گیاهی وحشی هستند که با یک یا تعدادی از محصولات کشاورزی، کم‌و‌بیش خویشاوندی نزدیکی دارند و ممکن است در مواد ژنتیکی دارای اشتراکاتی باشند، اما برخلاف محصولات کشاورزی تحت فرایند اهلی‌سازی قرار نگرفته اند" (Heywood et al., 2007). اگرچه ارائه توصیفی دقیق و فراگیر دشوار است، اما شناخت و ارزیابی این گونه‌ها در سطح ملی و جهانی بسیار ضروری است. ایندرحالی است که برخی از این خویشاوندان دارای قرابت بسیار زیاد و برخی دارای قرابت کمتری با محصولات کشاورزی هستند. تاکنون دو روش برای طبقه‌بندی و نیز درجه قرابت این گروه با محصولات زراعی پیشنهاد شده است. در شیوه ژن-اکولوژی (Harlan and De Wet, 1971) مفهوم خزانه ژنتیکی (Gene Pool) مطرح می‌شودکه درجه تبادل ژنتیکی با محصولات کشاورزی مبنای ارزیابی قرار می‌گیرد. در این شیوه طبقات قرابت عبارتند از: خزانه ژنتیکی درجه اول: شامل نزدیکترین خویشاوندانی که امکان لقاح با محصولات کشاورزی را دارند. درحالی‌که خزانه ژنتیکی درجه دوم: شامل گونه‌هایی است که امکان لقاح با محصولات کشاورزی را دارند و خزانه ژنتیکی درجه سوم: شامل گونه‌هایی است که لقاح آنها با محصولات کشاورزی به سختی ممکن بوده و نیازمند فناوری‌های پیچیده زیستی است. در مفهوم تاکسونومیک، مفهوم گروه تاکسونی (Taxonomic group) مدنظر قرار گرفته است و قرابت تاکسونومیک با محصولات کشاورزی مبنای ارزیابی قرار می‌گیرد (Maxted et al., 2008). در این شیوه طبقات قرابت عبارتند از: گروه تاکسونی 1 ای: شامل محصولات کشاورزی، گروه تاکسونی 1 بی: گونه‌های مشابه با محصول کشاورزی، گروه تاکسونی 2: سری‌ها یا بخشه‌های مشابه با محصولات کشاورزی، گروه تاکسونی 3: زیرجنس‌های مشابه با محصولات کشاورزی، گروه تاکسونی 4: جنس‌های مشابه با محصولات کشاورزی و گروه تاکسونی 5: جنس‌های متفاوت با محصولات کشاورزی را دربر می‌گیرد. در رویکردهای دیگر، گونه‌های وحشی هم‌جنس (Congener) یا نزدیک به محصول کشاورزی اهلی‌شده یا گونه‌های گیاهی خویشاوند وحشی، محصولات کشت‌شده دارویی، جنگلی، علوفه‌ای، زینتی را تحت پوشش قرار می‌دهند (Meilleur and Hodgkin, 2004). این توصیف دامنه وسیع‌تری از گونه‌ها را دربر می‌گیرد به نحوی که Kell و همکاران (2008) براین‌مبنا حدود 83 درصد از فلور اروپایی- مدیترانه‌ای را به‌عنوان خویشاوندان وحشی در نظر گرفته‌اند. درهرحال خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی گروه متنوع بزرگی از گونه‌های گیاهی هستند که در دامنه وسیعی از زیستگاه‌ها استقرار یافته‌اند. آنها شامل اشکال زیستی متنوعی اعم از درختان، درختچه‌ها، بالارونده‌ها، چندساله‌ها، دوساله‌ها و یک‌ساله‌ها را دربر می‌گیرند که برخی به‌عنوان گونه‌های هرز بوده و برخی به شدت نادر هستند و درمعرض تهدید قرار دارند. یکی از نخستین منابعی که اهمیّت حفاظت از خویشاوندان وحشی را تقویت نموده کتابی با عنوان "حفاظت از خویشاوندان وحشی" است که توسط اریک هویت و توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (International Union for Nature Conservation (IUCN)) و مرکز تحقیقات بین‌المللی منابع ژنتیکی گیاهی (International Plant Genetic Resources Institute (IPGRI)) با حمایت مالی صندوق جهانی طبیعت (World Wide Fund for Nature (WWF)) در 1988منتشر شده است. به‌علاوه در همان سال مروری از کاربرد منابع ژنتیک گیاهی توسط پرسکوت-آلن و پرسکوت-آلن به چاپ رسید. یکی از منابع معتبر دیگر کتاب منابع ژنتیکی گیاهی: حفاظت داخل زیستگاه برای استفاده انسان (FAO, 1989) است. از سایر منابع با ارزش به چاپ رسیده است کتابچه کارگاه کمیسیون اروپایی پیرامون حفاظت از خویشاوندان وحشی و گیاهان کشت‌شده اروپا (Conservation of Wild Relatives of European Cultivated Plants) است که با مروری بر مطالعات موردی متنوع در دنیا مرجعی با ارزش را در این زمینه تدوین نموده است (Valdes and Thomson, 1997). حفاظت درون زیستگاه خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی (Species In Situ Conservation of Wild Plant) توسط Heywood و Dulloo (2005)، حفاظت و کاربرد خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی (Crop Wild Relatives Conservation and Use) توسط Maxted و همکاران (2008) از منابع با ارزش جدیدی است که در این زمینه به چاپ رسیده است. در دومین گزارش وضعیت منابع ژنتیکی جهانی برای غذا و کشاورزی در رم در سال 2008 (Maxted et al., 2008)، به روزترین گزارش موجود درباره خویشاوندان وحشی دنیا منتشر شده است. ایندرحالی است که در سال 2003 (IUCN, 2003)، گروه متخصصین خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی (Crop Wild Relatives Specialist Group (CWR SG)) تحت زیرمجموعه کمیسیون بقای گونه‌ها در اتحادیه جهانی حفاظت شکل گرفت که با ایجاد شبکه‌ای علمی در راستای همگرایی متخصصان در این زمینه فعالیت می‌نماید و خبرنامه‌ای را با عنوان خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی به‌شکل منظم به چاپ می‌رساند.
بر اساس مطالعات انجام شده در سال 2016 (IUCN, 2016)، 29% از گونه‌های گیاهان نسبتاً وحشی کاملاً در وضعیت بحرانی قرار گرفته و بیش از 70% کل خویشاوندان وحشی گونه‌های کشاورزی در سراسر جهان در معرض تهدیدهای متنوعی قرار گرفته بود، بنابراین برنامه‌های حفاظت از این گونه‌ها در قالب تهیه بانک اطلاعات بوم‌شناختی در مناطق مختلف جهان آغاز شد. فهرست‌های ملی خویشاوندان وحشی برای بسیاری از کشورها، به‌ویژه در اروپا، منتشر شده است (Brehm et al., 2008; Maxted et al., 2012). علاوه‌براین، به‌علت وضعیت بحرانی این گونه‌ها، بخشی را در زیرمجموعه کمیسیون بقای گونه‌ها (International Union for Conservation of Nature, Species Survival Commission) در اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به آنها اختصاص دادند (Guarino and Lobell, 2011).
در سال‌های اخیر مطالعات متعددی پیرامون خویشاوندان وحشی و پراکندگی آنها در دنیا انجام شده است که شاخص‌ترین آنها عبارتند از الگوهای انتشار خویشاوندان وحشی در انگلیس (Franks, 1999; Fielder et al., 2016)، ایتالیا (Hammer et al., 2000) ، Vigna در ژاپن (Tomooka et al., 1998)، Oryza در سریلانکا (Liyanage et al., 2002)، Phaseolus در کاستاریکا (Villalobos et al., 2001)، Coffeaدر اتیوپی و موریس (Aerts et al., 2013) و پیاز (Allium spp.)، تاجریزی (Solanum spp.) و انگور (Vitis spp.) (Pavek and Garvey, 1999; Tewksbury et al., 1999) در مناطق حفاظت‌شده ایالات متحده آمریکا نمونه‌های شاخصی از این مطالعات در دنیا هستند. از مطالعات شاخص انجام‌شده در این حوزه در ایران می‌توان به ارزیابی خویشاوندان وحشی آلوچه کاشته‌شده (Khoshbakht and Hammer, 2007)، نقشه انتشار خویشاوندان وحشی دولپه‌ای ایران (Sayadi and Mehrabian, in press)، الگوهای انتشار خویشاوندان وحشی تک‌لپه‌ای در ایران (Hosseini et al., 2020)، الگوهای انتشار اندمیک‌های تک‌لپه‌ای ایران (Mehrabian et al., 2015)، الگوهای انتشار گونه‌های خانواده سیب‌زمینی و پیچک (Sayadi et al., 2017, 2018) اشاره نمود که نمونه‌هایی از مطالعات بوم‌شناختی در این حوزه محسوب می‌گردند. برخی از شاخص‌ترین مطالعات انجام‌شده پیرامون خویشاوندان وحشی محصولات زراعی در جدول (1) آمده است.
ایران در میان کشورهای جنوب‌غربی آسیا به‌واسطه فرآیندهای پیچیده کوه‌زایی (Zohary, 1973)، تغییرات تکتونیکی (Stöcklin, 1974, 1977) ، خاک‌های متنوع (Hedge and Wendelbo, 1978)، شرایط اقلیمی متنوع (Frey et al., 1976) و شکل‌گیری مناطق متنوع جغرافیای گیاهی (Takhtajan et al., 1986) دارای متنوع‌ترین شرایط از نظر تنوع فلور و پوشش گیاهی است. به‌نحوی‌که 8200-7500 گونه گیاهی در ایران انتشار یافته است (Noroozi et al., 2008) که شامل گونه‌های متنوعی از خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی دارویی، غذایی، زینتی، علوفه‌ای و صنعتی هستند. به‌واسطه اهمیّت بالای این گروه در ارتقاء محصولات کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران، نادیده گرفتن آنها سبب فرسایش ژنتیک و کاهش قابلیت سازگاری آنها در برابر تنش‌های محیط زیستی می‌شود. به‌علاوه این گونه‌ها به‌عنوان مهمترین ذخایر ژنتیک و بوم‌شناختی کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و حفاظت از آنها از اولویت‌های اصلی سازمان‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع و ذخایر ژنتیک کشور است.
مطالعات انجام‌شده (Maxted and Kell, 2009) نشان می‌دهد که حدود 60000-50000 گونه از خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی در طبیعت وجود دارد که 10739 تاکسون از آنها به‌عنوان منابع مهم ژنتیک گیاهان برای مواد غذایی و کشاورزی (PGRFA) محسوب می‌گردند و 700 گونه (معادل 26/0 درصد) فلور جهان را تشکیل می‌دهند و از نظر امنیت غذایی جهان در الویت حفاظت قرار دارند (Castañeda-Álvarez et al., 2016). به‌علاوه از این تعداد (457 گونه) 51 گونه (15/11 درصد) از نظر ژنتیک ارزیابی و طبقه‌بندی شده‌اند و 84/88 درصد (6/4 گونه) فاقد هر گونه اطلاعاتی در سطح جهان هستند که این نکته بر اهمیت مطالعات جامع و دقیق بر خویشاوندان وحشی محصولات زراعی در سطح ملی تأکید می‌نماید. تاکنون مطالعات اندکی پیرامون خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی ایران انجام شده است و مطالعه جامعی پیرامون بانک اطلاعات بوم‌شناختی خویشاوندان وحشی وجود ندارد. بنابراین، انجام مطالعه‌ای پیرامون تهیه فهرست، اطلاعات پایه بوم‌شناختی و الویت‌های حفاظتی این خویشاوندان وحشی ضروری است و به‌طورکلی اهداف این مطالعه تهیه فهرست پایه خویشاوندان وحشی بر اساس معیارهای استاندارد و تحلیل داده‌های بوم‌شناختی پایه آنهاست.
جدول 1- مطالعات انجام‌شده در زمینه خویشاوندان وحشی گیاهان کشاورزی در دنیا.
Table 1- Studies on crop wild relatives in the world
|
کشور |
گونه ها و موارد کارشده |
مرجع |
|
Armenia |
CWR (Crop Wild Relatives) |
Armenia website, Ghandilyan et al. (1999) |
|
Australia |
Selected taxa |
CSIRO website / N. Rice,pers.comm. |
|
Azerbaijan |
Beta lomatogona (beet CWR) |
Frese et al. (1999) |
|
Bolivia |
CWRs in PAs Potato CWRs (Solanum spp.) |
Hijmans et al. (2000), K. Williams,pers.comm. www.unep.org/gef/resources/resources.htm |
|
Bulgaria |
Trifolium, Medicago, Vicia, Onobrychis, Lolium, Dactylis, Bromus, Festuca, Poa CWRs creation of an associated base |
Keova et al. (1998) |
|
China |
115 CWRs |
He et al. (2000) |
|
CostaRica |
Phaseolus lunatus |
Degreef and Baudoin (1996) |
|
Egypt |
Insitu CWR conservation best practice |
V. Heywood, pers.comm. |
|
Ethiopia |
Coffee CWRs, C. arabica CWRs |
Hoyt (1988), Dulloo et al. (1998), IBPGR (1985) |
|
Europe |
CWRs (primary genepool), Survey of CWRs in Pas Wide – ranging actions on CWRs (Europeanforum) |
Heywood and Zohary (1995) Hoyt (1988), B. Laliberte, pers. comm. |
|
Germany |
CWRs |
Hammer and Schlosser (1995) |
|
India |
Myristica, rice, wheat, Citrus CWRs, Citrus indica Banana, sugarcane, rice and Mango CWRs CWRs of rice, wheat, maize, millet |
Gadgiletal. (1996) & WWFwebpage Hoyt (1988), Hodgkin and Arora (1999) Arora and Nayar (1984), Sharma (1998) |
|
Iran |
Beta lomatogona (beet CWR), Vicia CWRs Monocot crops wild relatives Eudicot crops wild relatives |
Frese et al. (1999), Maxted (1995) Hosseini et al. (2019) Sayadi et al. (2019) |
|
Iraq |
Vicia CWRs |
Maxted (1995) |
|
Ireland |
Brassica CWRs |
IGRCT website |
|
Italy |
CWR occurrences in Ital.Pas |
Hammer et al. (2000), Mazzola et al. (1997) |
|
Japan |
Vigna angularis population genetic |
Xu et al. (2000) |
|
Jordan |
16 target groups of cultivated taxa their CWR Insitu CWR conservation best practice |
ICARDAwebsite V. Heywood, pers.comm. |
|
Lebanon |
Insitu CWR conservation best practice |
ICARDAGEF project V. Heywood, pers.comm. |
|
Lithuania |
CWRs of Corylus, Fragaria, Origanum, Thymus, Vaccinium, Mentha, Trifolium, etc. associated dbase) |
Labokas (1998) |
|
Madagascar |
CWRs |
FAO (1996b) |
|
Mexico |
Teosinte (Zea spp.) |
Benz (1988), Debouck (2000) |
|
Morocco |
Insitu CWR conservation best practice |
V. Heywood, pers.comm. |
|
Nepal |
Oryza rufipogon, Fagopyrum CWRs |
Vaughan and Chang (1992), R. Rao, pers.comm. |
|
Nicaragua |
Teosinte |
K. Williams, pers.comm. |
|
Paraguay |
CWRs of 22 crops genera |
Garvey (1998); K. Williams, pers.comm. |
|
SlovakRepublic |
Trifolium, Poa, Phaseolus, Festuca, Dactylis, etc CWRs |
Hauptvogel (1998) |
|
Syria |
Wheat CWRs, Vicia CWRs |
Damania (1996), Maxted (1995, 1997, 2000) |
|
Turkey |
Cereal, pulse CWRs, Multi plecereal, pulse and tree CWRs Wheat, barley, chickpea, lentil, chestnut, plum CWRs lands National Plan for insitu conservation, Data base management system for PGR conservation in Turkey Vicia spp. Insitu CWR conservation best practice |
Maxted (2000), Anonymous (2000) Tan (1998), Kaya et al. (1998) Tan and Tan (1998) Maxted and Kell (1998) V. Heywood, pers.comm. |
|
UK |
CWR survey within national PGR survey |
Franks (1999) |
|
USA |
Vitis rupestris, Allium columbianum, A. geyeri, A. fibrillum, Lathyrus grimsii, Capsicum spp. |
Pavek and Garvey (1999), Pavek et al. (2000) Becker et al. (1998),Tewksbury et al. (1999) |
|
Uzbekistan |
CWRs |
|
|
Vietnam |
Insitu CWR conservation project |
S. Krugman, pers.comm. |
مواد و روش‌ها
منطقه مورد مطالعه
این مطالعه مرزهای جغرافیایی کشور ایران به مساحت 6/1 میلیون کیلومتر مربع در موقعیت جغرافیایی '42 °32 طول شمالی و عرض '68 °53 عرض شرقی را دربر می‌گیرد (Alaei Taleghani, 2005).
جغرافیای طبیعی
کشور ایران به‌عنوان بخشی از فلات پهناور ایران توسط حصارهای کوهستانی گسترده‌ای دربر گرفته شده که البرز، زاگرس، کوه‌های شمال غربی، رشته کوه‌های داخلی ایران و رشته کوه‌های مکران و کپه‌داغ از مهمترین آنها هستند. رشته کوه البرز یک کمربند کمانی با رانش فعال (Stöcklin, 1974, 1977) است که به‌عنوان بخش شمالی کمربند آلپ-هیمالیا، از شرق (از گرگان‌رود و مرز خراسان) تا به غرب (تالش) در امتداد سواحل دریای خزر گسترش پیدا کرده است. این رشته کوه 950 کیلومتر طول دارد و عرض آن از 15 تا 110 کیلومتر (Ghorbani, 2013) متفاوت است. به‌علاوه متوسط ارتفاع آن بیشتر از 2000 متر است که بلندترین قله آن کوه دماوند به‌عنوان یک آتشفشان غیرفعال به ارتفاع 5671 متر از سطح دریا قرار گرفته است (Jafari, 1989). رشته کوه زاگرس نیز به‌عنوان بخشی از کمربند کوه‌زایی آلپ-هیمالیا و حاصل برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان گسترده‌ترین رشته کوه در ایران بوده و با جهت‌گیری شمال غرب به سمت جنوب شرق ایران کشیده شده است. این سیستم کوهستانی دارای متوسط ارتفاعی حدود 1305 متر است و مرتفع‌ترین نقطه آن نقطه 4548 متر در قله بختیاری تا ارتفاع 4548 متر از سطح دریا کشیده می‌شود (Homke, 2007). مکران شامل کوه‌هاى خاورى-باخترى است که از سواحل دریاى عمان تا فروافتادگى جازموریان دنباله دارد (McCall, 1997). کپه‌داغ نیز به‌عنوان یک واحد مهم ژئومورفولوژیک، در شمال شرق ایران قرار دارد که فازهاى آلپ پایانى در شکلگیرى سیماى امروزى آن نقش اساسى داشتهاند (Afshar Harb, 1979). بخش مرکزی فلات ایران به‌واسطه احاطه‌شدن با سدهای کوهستانی گسترده رطوبت پایینی را دریافت می‌کند، به‌شکلی که میانگین بارندگی سالیانه در حدود 250 میلیمتر (3/1 متوسط بارنگی سالیانه جهانی) دارد (Amiri and Eslamian, 2010). بر اساس رده‌بندی اقلیم‌شناسی زیستی جهان (Rivas-Martínz et al., 1999) کشور ایران متأثر از اقلیم معتدله دامنه‌های شمالی البرز و منطقه ارسباران متأثر اقلیم زیستی معتدله، در رشته کوه‌های البرز، زاگرس سایر رشته کوه‌های شمال‌غرب، داخلی و جنوب‌شرق ایران تحت تأثیر اقلیم زیستی مدیترانه‌ای و نوار ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان و مناطق کم‌ارتفاع جنوب کشور در حیطه اقلیم زیستی گرمسیری قرار می‌گیرند. بر اساس تقسیمات جغرافیای گیاهی ایران (Takhtajan et al., 1986) کشور ایران در بخش‌های کم‌ارتفاع سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان در منطقه جغرافیایی سودانو-زامبزین، در دامنه‌های شمالی البرز و ارسباران در حیطه منطقه اروپا-سیبری و در سایر مناطق کوهستانی و بخش‌های مرکزی ایران که غالب مناطق جغرافیایی ایران را دربر می‌گیرد در منطقه ایرانو-تورانی طبقه می‌شود. به‌علاوه خاک‌های کشور در طبقات Entisoil (1/24درصد)، Aridosoil (9/23 درصد)، Inceptisoil (5/8 درصد)، Mollisoil (4/1 درصد)، Alfasoil (3/0 درصد)، Vertisoil (کمتر از 1درصد)، Ultisoil (کمتر از 1 درصد)، متفرقه (8/41 درصد) قرار می‌گیرند (Dewan and Famouri, 1964).
روش تحقیق
فهرست نخستین خویشاوندان وحشی دولپه‌ای محصولات کشاورزی ایران با تکیه بر فهرست ها و بانک‌های اطلاعاتی معتبر جهانی شامل بانک جهانی داده‌های محصولات کشاورزی و باغی مانسفیلد (Mansfeld) (Hanelt, 2001)، بانک اطلاعاتی محصولات زراعی انگلستان (http://www.euromed.org.uk)، و نیز Zaven و De Wet (1982) تهیه شد. این مطالعه شامل 6274 رکورد حاصل از داده‌های هرباریوم‌های دانشگاه شهید بهشتی (HSBU)، موزه تاریخ طبیعی وین (W) (مخفف نام هرباریومی بر اساس Thiers, 2016) و نیز داده‌های حاصل از نمونه‌برداری و ارزیابی‌های بوم‌شناختی گیاهی از مناطق جغرافیایی متنوع کشور توسط نگارندگان است. واحدهای ژئومورفولوژیک این مطالعه بر اساس تقسیمات ژئومورفولوژی ایران (Alaei Taleghani, 2005)، تشکیلات زمین‌شناختی ایران بر مبنای نقشه ساده زمین‌شناسی ایران (سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور 1388) مناطق بوم‌شناختی کلان کشور بر اساس زونوبیوم‌های جهانی (Breckle and Walter, 2002) و تفکیک واحدهای زیست-اقلیمی آرایهها بر مبنای طبقه‌بندی اقلیمی جهان (Djamali et al., 2011) و طبقه‌بندی مناطق جغرافیای گیاهی ایران بر اساس تختاجان (Takhtajan et al., 1986) انجام شد.
نتایج
در مجموع 6274 رکورد از وابستگان وحشی گیاهان زراعی دولپه‌ای از مناطق متنوع جغرافیای گیاهی ایران بررسی شده است. تعداد کل خویشاوندان وحشی در منطقه مورد مطالعه شامل 410 گونه متعلق به 217 جنس از 67 خانواده گیاهی است (شکل 1). منطقه البرز مرکزی، البرز شرقی و همچنین، بخش‌های شمالی زاگرس به‌ترتیب بیشترین تنوع را در گونه‌های خویشاوند وحشی دولپه‌ای محصولات کشاورزی نمایان می‌سازند. به‌علاوه، پرجمعیت‌ترین خانواده‌ها با بیشترین تعداد جنس و گونه عبارتند از: خانواده رز (Rosaceae) مشتمل بر 46 گونه از 20 جنس، خانواده نعنائیان (Lamiaceae) شامل 38 گونه از 19 جنس، خانواده تاج‌خروس (Amaranthaceae) شامل 36 گونه از 15 جنس، خانواده چتریان (Apiaceae) مشتمل بر 30 گونه از 23 جنس، خانواده پروانه‌آسا (Papilionaceae) شامل 28 گونه از 5 جنس، خانواده شب‌بو (Brassicaceae) شامل 18 گونه از 11 جنس و خانواده آفتابگردان (Asteraceae) شامل 20 گونه از 9 جنس بیشترین تعداد خویشاوندان وحشی محصولات زراعی ایران را دربر می گیرند (شکل 2 و جدول 2).
ایندرحالی است که این تاکسون‌ها در 9 طبقه ارتفاعی شامل هم‌سطح دریا تا بیش از 4000 متر انتشار یافته‌اند (شکل 3- الف). بر اساس سیستم زون‌بندی ارتفاعی اکوسیستمی (Kapos et al., 2000) ، خویشاوندان وحشی محصولات زراعی در 6 طبقه ارتفاعی مشتمل بر مناطق بسیار کم‌ارتفاع (کمتر از 300 متر)، دشت‌ها (300-1000 متر)، نیمه‌کوهستانی (1000-1500 متر)، کوهستانی (1500- 2500 متر)، آلپاین (2500-3500 متر) و نیمه‌برف‌خیز تا برف‌خیز (3500-4500) استقرار یافته‌اند. به‌علاوه بیشترین غنای تاکسون‌ها در سطح جنس و گونه در عرض جغرافیایی بین 35 تا 38 درجه توزیع شده‌اند. خانواده‌های تاج‌خروس (Amaranthaceae) و ذغال‌اخته (Cornaceae) به‌ترتیب وسیع‌ترین و محدودترین محدوده ارتفاعی را پوشش می‌دهند (شکل 3- ب).
شکل 1- تعداد خویشاوندان وحشی گیاهان زراعی دولپه‌ای‌ایران (95/5 درصد کل دولپه‌ای‌های موجود در ایران)
Figure 1- Number of Iranian eudicot crop wild relatives (5.95% of total eudicots in Iran)
بحث و نتیجه‌گیری
در مجموع تعداد کل خویشاوندان وحشی در منطقه مورد مطالعه شامل 410 گونه متعلق به 217 جنس از 67 خانواده گیاهی است که این تعداد در مقایسه با تعداد کل دولپه‌های ایران (Noroozi et al., 2019) 95/5 درصد را به خود اختصاص می‌دهد.
نتایج این ارزیابی نشان می‌دهد که خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی طیف وسیعی از تاکسون‌های خویشاوند با محصولات کشاورزی ایران و جهان را تشکیل می‌دهند که در مقایسه با کشورهای هم‌جوار (Labokas et al., 2018) از تنوع بالایی برخوردار است (جدول 4). ایندرحالی است که ایران با حدود 8200-7800 گونه گیاهی (Noroozi et al., 2008) به‌عنوان یکی از مراکز مهم تنوع در جهان (Davis et al., 1994; Barthlott et al., 1996, 1999; Kier et al., 2005)، مرکز اندمیسم ناحیه ایرانو-تورانی (Takhtajan et al., 1986; Klein, 1982, 1994) و مرکز اندمیسم جنوب‌غرب آسیا (Klein, 1982; Hedge and Wendelbo, 1978) طبقه‌بندی شده است که حضور این تنوع گسترده در خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی را تأیید می‌کند. به‌علاوه بر اساس مطالعات Vavilov (1926) بخش‌های گسترده‌ای از دو خاستگاه مهم گیاهان کشاورزی دنیا (خاورمیانه و آسیای میانه) محدوده کشور ایران را تحت پوشش قرار می‌دهند. نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که درصد بالایی (87/45 درصد) از این گونه‌ها دارای کاربرد تغذیه‌ای و دارویی هستند که نشانگر جایگاه ایران از نظر این گروه از ذخایر ژنتیک با ارزش در دنیا است (جدول 5).
شکل 2- جنس‌هایی با بیشترین گونه ( ≥ 4)- سایر جنس‌ها کمتر از 4 گونه را شامل می‌شوند.
Figure 2- Genus with the most species (≥ 4) - other species include less than 4 species.
جدول 2- تعداد جنس‌ها و گونه‌های خانواد‌های خویشاوندان وحشی
Table 2 - Number of genus and species of wild relatives families
|
خانواده |
جنس |
گونه |
خانواده |
جنس |
گونه |
|
پسته (Anacardiaceae) |
2 |
6 |
پنیرک(Malvaceae) |
5 |
10 |
|
کاسنی(Asteraceae) |
9 |
20 |
توت(Moraceae) |
1 |
1 |
|
استبرق (Asclepiadaceae) |
2 |
2 |
گل‌ابریشم(Mimosaceae) |
2 |
4 |
|
چتریان(Apiaceae) |
23 |
30 |
ثعله باقلائیان (Nelumbonaceae) |
1 |
1 |
|
عشقه(Araliaceae) |
1 |
1 |
زیتون(Oleaceae) |
4 |
5 |
|
تاج خروس(Amaranthaceae) |
15 |
36 |
گل‌مغربی(Onagraceae) |
2 |
4 |
|
علف فرشیان (Aizoaceae) |
1 |
1 |
ترشک شبدر(Oxalidaceae) |
1 |
1 |
|
خرزهره(Apocynaceae) |
1 |
2 |
چشم‌شیر(Podophyllaceae) |
1 |
1 |
|
شب‌بو(Brassicaceae) |
11 |
18 |
باقلاییان(Papilionaceae) |
5 |
28 |
|
پیچ‌اناری (Bignoniaceae) |
1 |
1 |
خشخاش (Papaveraceae) |
1 |
4 |
|
زرشک(Berberidaceae) |
1 |
2 |
علف هفت‌بند(Polygonaceae) |
3 |
14 |
|
گاوزبان(Boraginaceae) |
5 |
6 |
بارهنگ(Plantaginaceae) |
1 |
7 |
|
گل استکانی (Campanulaceae) |
1 |
1 |
انار(Punicaceae) |
1 |
1 |
|
کراسولاسه(Crassulaceae) |
1 |
2 |
روناس(Rubiaceae) |
2 |
2 |
|
ارغوان(Caesalpinaceae) |
5 |
5 |
ورث(Resedaceae) |
1 |
3 |
|
پیچک(Convolvulceae) |
1 |
1 |
سداب(Rutaceae) |
2 |
3 |
|
کدو(Cucurbitaceae) |
3 |
3 |
عناب(Rhamnaceae) |
5 |
8 |
|
کور(Capparaceae) |
2 |
3 |
آلاله(Ranunculaceae) |
5 |
8 |
|
زغال‌اخته (Cornaceae) |
1 |
2 |
رز(Rosaceae) |
19 |
38 |
|
آقطی(Caprifoliaceae) |
2 |
3 |
بید(Salicaceae) |
1 |
14 |
|
شاهدانه (Cannabaceae) |
2 |
2 |
سیب‌زمینی(Solanaceae) |
6 |
16 |
|
میخک(Caryophyllaceae) |
1 |
2 |
ناترک(Sapindaceae) |
1 |
1 |
|
طوسک(Dipsacaceae) |
1 |
1 |
مسواک(Salvadoraceae) |
1 |
2 |
|
افوربیا(Euphorbiaceae) |
4 |
4 |
گل میمون(Scrophulariaceae) |
4 |
6 |
|
راش(Fagaceae) |
1 |
2 |
مازریونیان (Thymelaeaceae) |
1 |
1 |
|
شمعدانی(Geraniaceae) |
2 |
3 |
نمدار(Tiliaceae) |
2 |
3 |
|
قنطوریون (Gentianaceae) |
1 |
1 |
سه‌کنجه‌خیز (Trapaceae) |
1 |
1 |
|
انگور‌فرنگی(Grossulariaceae) |
1 |
1 |
گز(Tamaricaceae) |
1 |
1 |
|
گل راعی(Hypericaceae) |
1 |
1 |
نارون(Ulmaceae) |
1 |
1 |
|
خاراشکن (Halorgaceae) |
1 |
1 |
گزنه(Urticaceae) |
2 |
4 |
|
گردو(Juglandaceae) |
1 |
1 |
دارواش(Viscaceae) |
1 |
2 |
|
نعنا(Lamiaceae) |
20 |
41 |
شاهپسند(Verbenaceae) |
2 |
2 |
|
کتان(Linaceae) |
1 |
1 |
اسفند(Zygophyllaceae) |
4 |
5 |
|
حنا(Lythraceae) |
1 |
1 |
|
|
|
|
|
شکل 3- غنای گونه‌ها در شیب ارتفاعی (الف)؛ وسیع‌ترین و محدودترین محدوده ارتفاعی (ب)
Figure 3. (a) Species richness in elevation slope, (b) The widest and most limited elevation range
جدول 3- لیست گونه‌ها و تقسیمات زیرگونه‌ای خویشاوندان وحشی دولپه‌ای در ایران
Table 3- The list of eudicot wild relatives species in Iran
|
خانواده |
جنس |
گونه |
گروه |
|
Anacardiaceae |
Rhus L. |
Rhus coriaria L. |
- |
|
Pistacia L. |
Pistacia atlantica subsp. cabulica (Stocks) Rech.f. |
GP2 |
|
|
Pistacia atlantica subsp. mutica (Fisch. & C.A. Mey.) Rech.f. |
GP2 |
||
|
Pistacia atlantica subsp. kurdica (Zohary) Rech.f. |
- |
||
|
Pistacia khinjuk Stocks |
GP2 |
||
|
Pistacia vera L. |
GP1 |
||
|
Asteraceae |
Anthemis L. |
Anthemis cotula L. |
- |
|
Anthemis tinctoria L. |
- |
||
|
Anthemis altissima L. |
- |
||
|
Achillea L. |
Achillea millefolium L. |
- |
|
|
Matricaria L. |
Matricaria recutita L. |
- |
|
|
Chrysanthemum L. |
Chrysanthemum coronarium L. |
- |
|
|
Tanacetum L. |
Tanacetum balsamita L. |
- |
|
|
Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip. |
- |
||
|
Tanacetum partheniifolium (Willd.) Sch. Bip. |
- |
||
|
Tanacetum coccineum (Willd.) Grierson |
- |
||
|
Artemisia L. |
Artemisia tschernieviana Bess. |
- |
|
|
Artemisia annua L. |
- |
||
|
Artemisia vulgaris L. |
- |
||
|
Artemisia lehmaniana auct. |
- |
||
|
Cichorium L. |
Cichorium intybus L. |
- |
|
|
Cichorium pumilum Jacq. |
- |
||
|
Lactuca L. |
Lactuca wilhelmsiana Fisch. & Mey. ex DC. |
- |
|
|
Lactuca serriola L. |
GP1 |
||
|
Sonchus L. |
Sonchus asper (L.) Hill |
- |
|
|
Sonchus oleraceus L. |
- |
||
|
Asclepiadaceae |
Calotropis R. Br. |
Calotropis procera (Aiton) R. Br. |
- |
|
Leptadenia R. Br. |
Leptadenia pyrotechnica (Forssk.) Decne. |
- |
|
|
Apiaceae |
Centella L. |
Centella asiatica (L.) Urb. |
- |
|
Eryngium L. |
Eryngium creticum Lam. |
- |
|
|
Sanicula L. |
Sanicula europaea L. |
- |
|
|
Anthriscus Pers. |
Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. |
- |
|
|
Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm. |
- |
||
|
Chaerophyllum L. |
Chaerophyllum bulbosum L. |
- |
|
|
Cuminum L. |
Cuminum setifolium (Boiss.) Koso-Pol. |
- |
|
|
Conium L. |
Conium maculatum L. |
- |
|
|
Prangos Lindl. |
Prangos lophoptera Boiss. |
- |
|
|
Bunium L. |
Bunium persicum (Boiss.) B. Fedtsch. |
- |
|
|
Carum L. |
Carum carvi L. |
- |
|
|
Bupleurum L. |
Bupleurum rotundifolium L. |
- |
|
|
Apium L. |
Apium graveolens L. |
- |
|
|
Ammi L. |
Ammi majus L. |
- |
|
|
Ammi visnaga (L.) Lam. |
- |
||
|
Sium L. |
Sium sisaroideum DC. |
- |
|
|
Pimpinella L. |
Pimpinella saxifraga L. |
- |
|
|
Pimpinella affinis Ledeb. |
- |
||
|
Foeniculum Hill |
Foeniculum vulgare Mill. |
- |
|
|
Seseli L. |
Seseli tortuosum Boiss. |
- |
|
|
Libanotis Raf. |
Libanotis transcaucasica Schischk. |
- |
|
|
Ferula L. |
Ferula foetida (Bunge) Regel |
- |
|
|
Ferula assa-foetida L. |
- |
||
|
Peucedanum L. |
Peucedanum longifolium Waldst. & Kit. |
- |
|
|
Heracleum L. |
Heracleum persicum Desf. ex Fisch., C.A. Mey. & Avé-Lall. |
- |
|
|
Heracleum transcaucasicum Manden. |
- |
||
|
Heracleum pastinacifolium K. Koch |
- |
||
|
Malabaila Hoffm. |
Malabaila secacul (Mill.) Boiss. |
- |
|
|
Levisticum J. Hill |
Levisticum officinale W. Koch |
- |
|
|
Araliaceae |
Hedera L. |
Hedera helix L. |
- |
|
Amaranthaceae |
Amaranthus L. |
Amaranthus retroflexus L. |
- |
|
Aerva Forssk. |
Aerva javanica (Burm.f.) Juss. ex Schult. |
- |
|
|
Achyranthes L. |
Achyranthes aspera L. |
- |
|
|
Beta L. |
Beta vulgaris subsp. maritima (L.) Arcang. |
GP1 |
|
|
Beta corolliflora Zos. ex Buttler |
GP2 |
||
|
Beta lomatogona Fisch. & Mey. |
GP2 |
||
|
Chenopodium L. |
Chenopodium foliosum (Moench) Asch. |
- |
|
|
Chenopodium murale L. |
- |
||
|
Chenopodium album L. |
- |
||
|
Chenopodium giganteum D. Don |
- |
||
|
Chenopodium vulvaria L. |
- |
||
|
Chenopodium ambrosioides L. |
- |
||
|
Chenopodium botrys L. |
- |
||
|
Spinacia L. |
Spinacia turkestanica Ilj. |
GP1 |
|
|
Spinacia tetrandra Stev. |
GP1 |
||
|
Atriplex L. |
Atriplex tatarica L. |
- |
|
|
Atriplex verrucifera M. Bieb. |
- |
||
|
Atriplex semibaccata R. Br. |
- |
||
|
Kochia Roth |
Kochia prostrata (L.) Schrad. |
- |
|
|
Agriophyllum M. Bieb. |
Agriophyllum squarrosum Moq. |
- |
|
|
Agriophyllum latifolium Fisch. & Mey. |
- |
||
|
Salicornia L. |
Salicornia europaea var. fruticosa L. |
- |
|
|
Suaeda Forssk. |
Suaeda monoica Forssk. |
- |
|
|
Salsola L. |
Salsola kali L. |
- |
|
|
Salsola praecox Litw. |
- |
||
|
Salsola paulsenii Litw. |
- |
||
|
Salsola soda L. |
- |
||
|
Salsola orientalis S.G. Gmel. |
- |
||
|
Salsola turcomanica Litw. |
- |
||
|
Salsola richteri Kar. ex Moq. |
- |
||
|
Seidlitzia Bunge ex Boiss. |
Seidlitzia rosmarinus Ehrenb. ex Boiss. |
- |
|
|
Anabasis L. |
Anabasis aphylla L. |
- |
|
|
Haloxylon Bunge |
Haloxylon persicum Bunge ex Boiss. & Buhse |
- |
|
|
Haloxylon ammodendron (C.A. Mey.) Bunge |
- |
||
|
Aizoaceae |
Mesembryanthemum L. |
Mesembryanthemum nodiflorum L. |
- |
|
Apocynaceae |
Nerium L. |
Nerium oleander L. |
- |
|
Nerium indicum Mill. |
- |
||
|
Brassicaceae |
Brassica L. |
Brassica tournefortii Gouan |
GP3 |
|
Brassica nigra (L.) Koch |
GP2 |
||
|
Sinapis L. |
Sinapis alba L. |
GP1 |
|
|
Sinapis arvensis L. |
GP3 |
||
|
Eruca Mill. |
Eruca sativa Mill. |
GP1 |
|
|
Crambe L. |
Crambe hispanica A. Rich. |
GP1 |
|
|
Crambe kotschyana Boiss. |
- |
||
|
Crambe orientalis L. |
- |
||
|
Conringia Heister ex Fabric. |
Conringia orientalis (L.) Dumort. |
- |
|
|
Conringia perfoliata |
- |
||
|
Lepidium L. |
Lepidium sativum L. |
GP1 |
|
|
Lepidium latifolium L. |
- |
||
|
Thlaspi L. |
Thlaspi arvense L. |
- |
|
|
Capsella Medik. |
Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. |
GP3 |
|
|
Bunias L. |
Bunias orientalis L. |
- |
|
|
Nasturtium Mill. |
Nasturtium officinale R. Br. |
- |
|
|
Nasturtium microphyllum Boenningh. ex Rchb. |
- |
||
|
Descurainia Webb & Berth. |
Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl |
GP3 |
|
|
Bignoniaceae |
Tecomella Seemann |
Tecomella undulata (Sm.) Seemann |
- |
|
Berberidaceae |
Berberis L. |
Berberis vulgaris L. |
- |
|
Berberis integerrima Bunge |
- |
||
|
Boraginaceae |
Cordia L. |
Cordia myxa L. |
- |
|
Lithospermum L. |
Lithospermum officinale L. |
- |
|
|
Symphytum L. |
Symphytum asperum Lepechin |
- |
|
|
Anchusa L. |
Anchusa italica Retz. |
- |
|
|
Anchusa arvensis (L.) M. Bieb. |
- |
||
|
Cynoglossum L. |
Cynoglossum officinale L. |
- |
|
|
Campanulaceae |
Campanula L. |
Campanula rapunculus L. |
- |
|
Crassulaceae |
Sedum L. |
Sedum caucasicum (Grossh.) A. Boriss. |
- |
|
Sedum album L. |
- |
||
|
Caesalpinaceae |
Cassia L. |
Cassia italica (Mill.) Spreng. |
- |
|
Caesalpinia L. |
Caesalpinia gilliesii (Wall. ex Hook.) D. Dietr. |
- |
|
|
Cercis L. |
Cercis siliquastrum L. |
- |
|
|
Ceratonia L. |
Ceratonia siliqua L. |
- |
|
|
Parkinsonia L. |
Parkinsonia aculeata L. |
- |
|
|
Convolvulceae |
Calystegia R. Br. |
Calystegia sepium (L.) R. Br. |
- |
|
Cucurbitaceae |
Ecballium A. Rich. |
Ecballium elaterium (L.) A. Rich. |
- |
|
Citrullus Schrad. |
Citrullus colocynthis (L.) Schrad. |
GP2 |
|
|
Bryonia L. |
Bryonia monoeca Krause ex Sturm |
- |
|
|
Capparaceae |
Capparis L. |
Capparis decidua (Forssk.) Edgew. |
- |
|
Capparis spinosa L. |
- |
||
|
Cleome L. |
Cleome viscosa L. |
- |
|
|
Cornaceae |
Cornus L. |
Cornus mas L. |
- |
|
Cornus sanguinea L. |
- |
||
|
Caprifoliaceae |
Sambucus L. |
Sambucus nigra L. |
- |
|
Sambucus ebulus L. |
- |
||
|
Viburnum L. |
Viburnum lantana L. |
- |
|
|
Cannabaceae |
Cannabis L. |
Cannabis sativa subsp. sativa |
- |
|
Humulus L. |
Humulus lupulus L. |
- |
|
|
Caryophyllaceae |
Herniaria L. |
Herniaria hirsuta L. |
- |
|
Herniaria glabra L. |
- |
||
|
Dipsacaceae |
Cephalaria boissieri Reut. |
Cephalaria syriaca (L.) Roem. & Schult. |
- |
|
Euphorbiaceae |
Chrozophora Neck. A. Juss. |
Chrozophora tinctoria (L.) Juss. |
- |
|
Mercurialis L. |
Mercurialis annua L. |
- |
|
|
Ricinus L. |
Ricinus communis L. |
- |
|
|
Euphorbia L. |
Euphorbia tirucalli L. |
- |
|
|
Fagaceae |
Quercus L. |
Quercus infectoria G. Olivier |
- |
|
Quercus petraea |
- |
||
|
Geraniaceae |
Geranium L. |
Geranium collinum Stephan ex Willd. |
- |
|
Erodium L. |
Erodium moschatum (L.) L'Hérit. |
- |
|
|
Erodium cicutarium (L.) L'Hérit. |
- |
||
|
Gentianaceae |
Centaurium Hill |
Centaurium erythraea Raf. |
- |
|
Grossulariaceae |
Ribes L. |
Ribes uva-crispa L. |
GP1 |
|
Hypericaceae |
Hypericum L. |
Hypericum perforatum L. |
- |
|
Halorgaceae |
Myriophyllum L. |
Myriophyllum spicatum L. |
- |
|
Juglandaceae |
Juglans L. |
Juglans regia L. |
GP1 |
|
Linaceae |
Linum L. |
Linum bienne Mill. |
- |
|
Lamiaceae |
Vitex L. |
Vitex agnus-castus L. |
- |
|
Vitex negundo L. |
- |
||
|
Vitex trifolia L. |
- |
||
|
Ajuga L. |
Ajuga austro-iranica Rech.f. |
- |
|
|
Ajuga chamaepitys (L.) Schreb. |
- |
||
|
Teucrium L. |
Teucrium macrum L. |
- |
|
|
Teucrium scordium L. |
- |
||
|
Teucrium chamaedrys L. |
- |
||
|
Teucrium polium L. |
- |
||
|
Stachys L. |
Stachys palustris L. |
- |
|
|
Leonurus L. |
Leonurus cardica subsp. turkestanicus (V. Krecz. & Kuprian.) |
- |
|
|
Marrubium L. |
Marrubium vulgare L. |
- |
|
|
Dracocephalum L. |
Dracocephalum moldavica L. |
- |
|
|
Lallemantia Fisch. & C.A. Mey. |
Lallemantia iberica (M. Bieb.) Fisch. & C.A. Mey. |
- |
|
|
Lallemantia royleana (Benth.) Benth. |
- |
||
|
Nepeta L. |
Nepeta cataria L. |
- |
|
|
Nepeta racemosa Lam. |
- |
||
|
Nepeta transcaucasica Grossh. |
- |
||
|
Prunella L. |
Prunella vulgaris L. |
- |
|
|
Hyssopus L. |
Hyssopus angustifolius M. Bieb. |
- |
|
|
Ziziphora L. |
Ziziphora clinopodioides Lam. |
- |
|
|
Calamintha Mill. |
Calamintha officinalis Moench |
- |
|
|
Calamintha grandiflora (L.) Moench |
- |
||
|
Satureja L. |
Satureja laxiflora K. Koch |
- |
|
|
Satureja spicigera (K. Koch) Boiss. |
- |
||
|
Satureja intermedia Benth. |
- |
||
|
Origanum L. |
Origanum vulgare subsp. viride |
- |
|
|
Origanum vulgare subsp. gracile |
- |
||
|
Mentha L. |
Mentha aquatica L. |
- |
|
|
Mentha ×piperita L. |
- |
||
|
Mentha rotundifolia auct. |
- |
||
|
Mentha longifolia (L.) L. |
- |
||
|
Melissa L. |
Melissa officinalis L. |
- |
|
|
Perovskia Karel. |
Perovskia artemisioides Boiss. |
- |
|
|
Perovskia abrotanoides Kar. |
- |
||
|
Salvia L. |
Salvia bracteata Sims |
- |
|
|
Salvia sclarea L. |
- |
||
|
Salvia aethiopis L. |
- |
||
|
Salvia indica L. |
- |
||
|
Salvia verticillata L. |
- |
||
|
Perilla L. |
Perilla frutescens (L.) Britton |
- |
|
|
Lythraceae |
Lawsonia L. |
Lawsonia inermis L. |
- |
|
Malvaceae |
Sida L. |
Sida rhombifolia L. |
- |
|
Abutilon Mill. |
Abutilon theophrasti Medik. |
- |
|
|
Abutilon fruticosum Guill. & Perr. |
- |
||
|
Lavatera L. |
Lavatera thuringiaca L. |
- |
|
|
Lavatera cachemiriana Cambess. |
- |
||
|
Malva L. |
Malva sylvestris L. |
- |
|
|
Malva verticillata L. |
- |
||
|
Malva parviflora L. |
- |
||
|
Althaea L. |
Althaea officinalis L. |
- |
|
|
Althaea cannabina L. |
- |
||
|
Moraceae |
Ficus L. |
Ficus carica L. |
TG 1B |
|
Mimosaceae |
Prosopis L. |
Prosopis cineraria (L.) Druce |
- |
|
Prosopis farcta (Solander ex Russell) Macbride |
- |
||
|
Acacia Mill. |
Acacia tortilis (Forssk.) Hayne |
- |
|
|
Acacia nilotica (L.) Delile |
- |
||
|
Nelumbonaceae |
Nelumbo Adans. |
Nelumbo nucifera Gaertn. |
- |
|
Oleaceae |
Ligustrum L. |
Ligustrum vulgare L. |
- |
|
Olea L. |
Olea europaea var. sylvestris Brot. |
GP1 |
|
|
Fraxinus L. |
Fraxinus angustifolia Vahl |
- |
|
|
Fraxinus excelsior L. |
- |
||
|
Jasminum L. |
Jasminum officinale L. |
- |
|
|
Onagraceae |
Oenothera L. |
Oenothera biennis L. |
- |
|
Epilobium L. |
Epilobium angustifolium L. |
- |
|
|
Epilobium roseum Schreb. |
- |
||
|
Epilobium palustre L. |
- |
||
|
Oxalidaceae |
Oxalis L. |
Oxalis corniculata L. |
- |
|
Podophyllaceae |
Leontice L. |
Leontice leontopetaloides L. |
- |
|
Papilionaceae |
Vicia L. |
Vicia pannonica Crantz |
TG 1B |
|
Vicia sativa L. |
GP1 |
||
|
Vicia grandiflora Scop. |
GP2 |
||
|
Vicia ervilla Medik. |
- |
||
|
Vicia monantha (L.) Desf. |
- |
||
|
Vicia hybrida Georgi |
GP2 |
||
|
Vicia villosa Brot. |
- |
||
|
Vicia cracca L. |
- |
||
|
Vicia narbonensis L. |
GP1 |
||
|
Vicia hyrcanica Fisch. & C.A. Mey. |
GP3 |
||
|
Lens Mill. |
Lens cyanea (Boiss. & Hohen.) Alef. |
- |
|
|
Lens orientalis (Boiss.) Schmalh. |
- |
||
|
Lathyrus L. |
Lathyrus annuus L. |
TG 2 |
|
|
Lathyrus gorgonii Parl. |
GP2 |
||
|
Lathyrus sativus L. |
GP1 |
||
|
Lathyrus cicera L. |
GP3 |
||
|
Lathyrus pseudo-cicera Pampan. |
TG 2 |
||
|
Lathyrus aphaca L. |
- |
||
|
Lathyrus vernus (L.) Bernh. |
- |
||
|
Lathyrus tuberosus L. |
TG 2 |
||
|
Lathyrus pratensis L. |
- |
||
|
Lathyrus latifolius L. |
TG 2 |
||
|
Pisum L. |
Pisum sativum L. |
GP1 |
|
|
Astragalus L. |
Astragalus glycyphyllos L. |
- |
|
|
Astragalus schmalhausenii Bunge |
- |
||
|
Astragalus filicaulis Fisch. & Mey. |
- |
||
|
Astragalus boeticus L. |
- |
||
|
Astragalus verus G. Olivier |
- |
||
|
Papaveraceae |
Papaver L. |
Papaver bracteatum Lindl. |
- |
|
Papaver rhoeas L. |
- |
||
|
Papaver argemone L. |
- |
||
|
Papaver hybridum Spenn. |
- |
||
|
Polygonaceae |
Rumex L. |
Rumex vesicarius L. |
- |
|
Rumex patientia L. |
- |
||
|
Rumex crispus L. |
- |
||
|
Rumex obtusifolius L. |
- |
||
|
Rumex nepalensis Spreng. |
- |
||
|
Rumex dentatus L. |
- |
||
|
Calligonum L. |
Calligonum polygonoides L. |
- |
|
|
Calligonum comosum L'Hér. |
- |
||
|
Polygonum L. |
Polygonum barbatum L. |
- |
|
|
Polygonum hydropiper L. |
- |
||
|
Polygonum minus Huds. |
- |
||
|
Polygonum bistorta L. |
- |
||
|
Polygonum arenastrum Boreau |
- |
||
|
Polygonum aviculare L. |
- |
||
|
Plantaginaceae |
Plantago L. |
Plantago coronopus L. |
- |
|
Plantago lanceolata L. |
- |
||
|
Plantago ovata Forssk. |
- |
||
|
Plantago trichophylla Nábělek |
- |
||
|
Plantago major L. |
- |
||
|
Plantago indica L. |
- |
||
|
Plantago psyllium L. |
- |
||
|
Punicaceae |
Punica L. |
Punica granatum L. |
- |
|
Rubiaceae |
Rubia L. |
Rubia tinctorum L. |
- |
|
Galium L. |
Galium odoratum (L.) Scop. |
- |
|
|
Resedaceae |
Reseda L. |
Reseda alba L. |
- |
|
Reseda arabica Boiss. |
- |
||
|
Reseda luteola L. |
- |
||
|
Rutaceae |
Ruta L. |
Ruta chalepensis L. |
- |
|
Ruta graveolens L. |
- |
||
|
Haplophyllum Juss. |
Haplophyllum tuberculatum (Forssk.) Juss. |
- |
|
|
Rhamnaceae |
Paliurus Mill. |
Paliurus spina-christi Mill. |
- |
|
Ziziphus Mill. |
Ziziphus spina-christi (L.) Willd. |
- |
|
|
Ziziphus jujuba Mill. |
- |
||
|
Ziziphus nummularia (Burm.f.) Wight & Arn. |
- |
||
|
Frangula Mill. |
Frangula alnus Mill. |
- |
|
|
Sageretia A.T. Brongn. |
Sageretia thea (Osbeck) M.C. Johnst. |
- |
|
|
Rhamnus L. |
Rhamnus cathartica L. |
- |
|
|
Rhamnus oleoides L. |
- |
||
|
Rosaceae |
Filipendula Mill. |
Filipendula vulgaris Moench |
- |
|
Rubus L. |
Rubus saxatilis L. |
- |
|
|
Rubus caesius L. |
- |
||
|
Rubus sanctus Schreb. |
- |
||
|
Rosa L. |
Rosa hemisphaerica Herrmann |
- |
|
|
Rosa foetida Herrm. |
- |
||
|
Rosa pimpinellifolia L. |
- |
||
|
Rosa beggeriana Schrenk ex Fisch. & Mey. |
- |
||
|
Rosa webbiana Royle |
- |
||
|
Rosa villosa L. |
- |
||
|
Rosa canina L. |
- |
||
|
Agrimonia L. |
Agrimonia eupatoria var. davurica Link |
- |
|
|
Sanguisorba L. |
Sanguisorba minor Scopoli |
- |
|
|
Sanguisorba officinalis L. |
- |
||
|
Geum L. |
Geum urbanum L. |
- |
|
|
Potentilla L. |
Potentilla anserina L. |
- |
|
|
Potentilla argentina Huds. |
- |
||
|
Fragaria L. |
Fragaria vesca L. |
GP3 |
|
|
Cydonia Mill. |
Cydonia oblonga Mill. |
- |
|
|
Pyrus L. |
Pyrus boissieriana Buhse |
- |
|
|
Pyrus communis L. |
GP1 |
||
|
Pyrus turcomanica Maleev |
GP2 |
||
|
Pyrus syriaca Bois. |
GP2 |
||
|
Pyrus salicifolia Pallas |
GP2 |
||
|
Pyrus elaeagnifolia Pallas |
GP2 |
||
|
Malus Mill. |
Malus orientalis Uglitzk. |
- |
|
|
Sorbus L. |
Sorbus aucuparia L. |
- |
|
|
Sorbus torminalis (L.) Crantz |
- |
||
|
Mespilus L. |
Mespilus germanica L. |
- |
|
|
Crataegus L. |
Crataegus sanguinea Pall. |
- |
|
|
Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Willd. |
- |
||
|
Crataegus orientalis M. Bieb. |
- |
||
|
Crataegus pontica C. Koch |
- |
||
|
Prunus L. |
Prunus spinosa L. |
GP2 |
|
|
Prunus domestica L. |
GP1 |
||
|
Prunus divaricata Ledeb. |
- |
||
|
Cerasus Mill. |
Cerasus avium (L.) Moench |
- |
|
|
Cerasus mahaleb (L.) Mill. |
- |
||
|
Padus Mill. |
Padus avium Mill. |
- |
|
|
Laurocerasus Duhamel |
Laurocerasus officinalis Roem. |
- |
|
|
Ranunculaceae |
Actaea L. |
Actaea spicata L. |
- |
|
Nigella L. |
Nigella arvensis L. |
- |
|
|
Nigella sativa L. |
- |
||
|
Nigella damascena L. |
- |
||
|
Consolida S.F. Gray |
Consolida ambigua (L.) P.W. Ball & Heywood |
- |
|
|
Batrachium (DC.) S.F. Gray |
Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch |
- |
|
|
Adonis L. |
Adonis annua L. |
- |
|
|
Adonis aestivalis L. |
- |
||
|
Salicaceae |
Salix L. |
Salix acmophylla Boiss. |
- |
|
Salix tetrasperma Roxb. |
- |
||
|
Salix alba L. |
- |
||
|
Salix excelsa S.G. Gmel. |
- |
||
|
Salix australior Anderss. |
- |
||
|
Salix fragilis L. |
- |
||
|
Salix babylonica L. |
- |
||
|
Salix triandra L. |
- |
||
|
Salix pentandra L. |
- |
||
|
Salix aegyptiaca L. |
- |
||
|
Salix cinerea L. |
- |
||
|
Salix atrocinerea Brot. |
- |
||
|
Salix caprea L. |
- |
||
|
Salix caspica Pall. |
- |
||
|
Solanaceae |
Solanum L. |
Solanum luteum Mill. |
- |
|
Solanum sisymbriifolium |
GP3 |
||
|
Solanum nigrum L. |
- |
||
|
Solanum alatum Moench |
- |
||
|
Solanum dulcamara L. |
- |
||
|
Solanum incanum L. |
GP2 |
||
|
Solanum surattense Burm.f. |
- |
||
|
Physalis L. |
Physalis alkekengi L. |
- |
|
|
Physalis divaricata D. Don |
- |
||
|
Withania Pauquy |
Withania somnifera (L.) Dunal |
- |
|
|
Atropa L. |
Atropa komarovii |
- |
|
|
Atropa acuminata Royle |
- |
||
|
Datura L. |
Datura stramonium L. |
- |
|
|
Datura inoxia Mill. |
- |
||
|
Hyoscyamus L. |
Hyoscyamus niger L. |
- |
|
|
Hyoscyamus reticulatus L. |
- |
||
|
Sapindaceae |
Dodonaea J. Hill |
Dodonaea viscosa (L.) Jacq. |
- |
|
Salvadoraceae |
Salvadora L. |
Salvadora persica L. |
- |
|
Salvadora oleoides Decne. |
- |
||
|
Scrophulariacea |
Verbascum L. |
Verbascum blattaria L. |
- |
|
Verbascum thapsus L. |
- |
||
|
Veronica L. |
Veronica anagallis-aquatica L. |
- |
|
|
Veronica officinalis L. |
- |
||
|
Bacopa Aublet |
Bacopa monnieri (L.) Pennell |
- |
|
|
Gratiola L. |
Gratiola officinalis L. |
- |
|
|
Thymelaeaceae |
Daphne L. |
Daphne mezereum L. |
- |
|
Tiliaceae |
Corchorus L. |
Corchorus trilocularis L. |
- |
|
Corchorus olitorius L. |
- |
||
|
Grewia L. |
Grewia asiatica Mast., p.p. |
- |
|
|
Trapaceae |
Trapa L. |
Trapa natans L. |
- |
|
Tamaricaceae |
Tamarix L. |
Tamarix ramosissima Ledeb. |
- |
|
Tamarix aphylla (L.) Karst. |
- |
||
|
Ulmaceae |
Celtis L. |
Celtis australis L. |
- |
|
Urticaceae |
Urtica L. |
Urtica dioica L. |
- |
|
Urtica cannabina L. |
- |
||
|
Urtica pilulifera L. |
- |
||
|
Parietaria L. |
Parietaria officinalis L. |
- |
|
|
Viscaceae |
Viscum L. |
Viscum album subsp. abietis (Wiesb.) Abromeit |
- |
|
Viscum album subsp. austriacum (Wiesb.) Vollmann |
- |
||
|
Verbenaceae |
Phyla Lour. |
Phyla nodiflora (L.) Greene |
- |
|
Verbena L. |
Verbena officinalis L. |
- |
|
|
Zygophyllaceae |
Tribulus L. |
Tribulus terrestris L. |
- |
|
Peganum L. |
Peganum harmala L. |
- |
|
|
Malacocarpus Fisch. & Mey. |
Malacocarpus crithmifolius (Retz.) Fisch. & Mey. |
- |
|
|
Nitraria L. |
Nitraria sibirica Pall. |
- |
|
|
Nitraria schoberi L. |
- |
||
|
*TG: Taxon Group (گروه تاکسونی) *GP: Gene Pool (بانک ژنی) (-) : فاقد اطلاعات |
|||
بر اساس نتایج این مطالعه برخی از نزدیکترین خویشاوندان وحشی (خرانه ژنتیک درجه اول و دوم) محصولات کشاورزی استراتژیک در ایران انتشار دارند که برخی از مهمترین آنها عبارتند از گردو (Juglans regia)، تاجریزی جنوبی (Solanum incanum)، زیتون (Olea europaea var. sylvestris)، پسته خوراکی (Pistacia vera)، بنه کابلی (Pistacia atlantica subsp. cabulica)، چاتلانقوش (Pistacia atlantica subsp. mutica)، خینجوک (Pistacia khinjuk)، انار وحشی (Punica granatum)، آلوچه (Prunus domestica)، گلابی (Pyrus communis)، نخود سبز (Pisum sativum)، ماشک (Vicia stiva) و ماشک برگ‌پهن (Vicia narbonensis).
جدول 4- تعداد گونه‌های خویشاوند وحشی در فهرست‌های ملی، فهرست‌های اولویتی ملی (Labokas et al., 2018)
Table 4- The number of wild relative species in national lists, national priority lists (Labokas et al., 2018)
|
منابع |
اولویت ملی |
فهرست ملی |
کشور |
|
Heywood (2011a, b) and Avagyan (2008) |
109 |
2518 |
Armenia (ارمنستان) |
|
Survey data |
120 |
1227 |
Azerbaijan (آذربایجان) |
|
Survey data |
119 |
557 |
Belarus (بلاروس) |
|
Survey data |
616 |
5088 |
Bulgaria (بلغارستان) |
|
Survey data and Phillips et al. (2014) |
178 |
1613 |
Cyprus (مصر) |
|
Taylor et al., (2017) |
204 |
3283 |
Czech (جمهوری چک) |
|
Survey data and Bjørn et al., (2011) |
101 |
449 |
Denmark (دانمارک) |
|
Survey data and Fitzgerald (2013) |
209 |
1905 |
Finland (فنلاند) |
|
Draft CWR priority list (Survey data) |
545 |
2874 |
Germany (آلمان) |
|
Kell et al., (2005, 2008), Vincent et al., (2013) |
134 |
4117 |
Greece (یونان) |
|
Panella et al., (2014) |
1118 |
10779 |
Italy (ایتالیا) |
|
D. Rungis (pers. comm.) |
- |
1161 |
Latvia (لاتویا) |
|
Labokas et al., (2016) |
160 |
1188 |
Lithuania (لتونی) |
|
Survey data |
53 |
214 |
Netherlands (هلند) |
|
Phillips et al., (2016) |
204 |
2538 |
Norway (نروژ) |
|
D.F. Dostatny (pers. comm.) |
250 |
1966 |
Poland (لهستان) |
|
Magos Brehm et al., (2008, 2010) |
20 |
2262 |
Portugal (پرتغال) |
|
Survey data |
113 |
223 |
Romania (رومانی) |
|
Survey data |
318 |
1682 |
Russian (روسیه) |
|
Rubio Teso et al., (2018) |
578 |
929 |
Spain (اسپانیا) |
|
Survey data |
84 |
1396 |
Sweden (سوئد) |
|
Kell et al., (2005, 2008), N. Tas¸ (pers. comm.) |
930 |
9046 |
Turkey (ترکیه) |
|
Fielder et al., (2016) |
223 |
2109 |
United Kingdom (انگلیس) |
خاستگاه رقم گردوی ایرانی در رشته‌کوه‌های آسیای مرکزی، ترکیه، ایران و شرق هیمالیا گزارش شده است (Ruffner and Abrams, 1998). این گونه در ایران در مناطق شمال، شمال‌غرب، شمال‌شرق، غرب، شرق، بخش‌هایی از البرز مرکزی و مرکز انتشار دارد که هر یک به‌عنوان اکوتیپی با ارزش حاوی پتانسیل بالایی برای اصلاح کیفیت رقم‌های کاشته‌شده گردو هستند. اولین کشت پسته نیز در آسیای میانه (Potts, 2012) انجام شده است. به‌علاوه اجداد وحشی پسته کاشته‌شده در ایران، سوریه، ترکمنستان و غرب افغانستان انتشار دارند. ایندرحالی است که امروزه جمعیتی خودرو و بازمانده از پسته خوراکی (Pistacia vera) به‌شکل طبیعی در استان خراسان رضوی (شمال‌غرب و جنوب‌غرب شهرستان سرخس) (Gintzburger et al., 2003) رویش دارد که منبع ژنتیک بسیار با ارزشی در ارتقاء ژنوم پسته وحشی محسوب می‌شود. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که انار وحشی (Punica granatum) در شمال و شمال‌غرب کردستان و بخش‌هایی از البرز مرکزی انتشار دارد که حیطه انتشار آن به ماورا قفقاز و آسیای میانه تا شمال هند کشیده می‌شود (Holland et al., 2009). از سویی دیگر، رشته کوه‌های البرز و زاگرس دو کانون مهم تنوع و اندمیسم گلابی (Pyrus) در جنوب‌غرب آسیا (Schönbeck-Temesy, 1969) محسوب می‌شوند. گیاه خج (Pyrus communis) در جنگل‌های شمال کشور و آذربایجان‌غربی سردشت و بانه پراکنده است و در ارتفاعات متوسط دامنه‌های شمالی البرز کم‌و‌بیش دیده می‌شود. هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis) نیز به‌عنوان یکی از خویشاوندان وحشی خربزه در شمال آفریقا (یعنی از مراکش تا مصر) و آسیا (مانند ایران، هند و بخش‌هایی از آسیای گرمسیری) (Clément-Mullet, 1866) انتشار دارد. از طرفی یکی از مراکز اصلی منشأ و تنوع زیتون در جهان بخش‌های شرقی حوضه مدیترانه و ایران است (Vavilov, 1950) این گونه با انتشار در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی پرتنش از قابلیت بالای برای ارتقاء ژنوم خربزه کاشته‌شده برخوردار است. منشأ جغرافیایی Lathyrus sativus جنوب‌غربی آسیا (ماوراء قفقاز یا منطقه خزر جنوبی) (De Candolle, 1886) است. ماش (Vicia sativa) بومی مناطق نیمه‌خشک مدیترانه و محصول فصول سرد است. این نتایج بیانگر آن نکته است که بخش درخور توجهی از اکوتیپ‌های جغرافیایی خویشاونداون وحشی محصولات کشاورزی دنیا در حیطه مرزهای جغرافیایی ایران قرار دارند که به‌عنوان پتانسیل‌های با ارزش ژنتیکی-فیزیولوژیکی از پتانسیل بالایی برای ارتقاء محصولات کشاورزی برخوردار هستند و به‌عنوان خزانه‌های ژنتیک با ارزش باید حفاظت شوند.
جدول 5- اهمیت خانواده‌های بزرگ خویشاوند وحشی
Table 5- The importance of large wild relative families
|
خانواده‌های با اولویت خویشاوندان وحشی |
کاربرد |
|
Fabaceae, Rosaceae, Amaranthaceae, Asteraceae, Grossulariaceae, Brassicaceae, Solanaceae, Convolvulaceae, Anacardiaceae, Apiaceae, Berberidaceae, Boraginaceae, Cucurbitaceae, Cornaceae, Chenopodiaceae, Fagaceae, Moraceae, Oleaceae, Punicaceae, Tamaricaceae |
تغذیه |
|
Fabaceae, Amaranthaceae, Asteraceae, Boraginaceae, Fagaceae |
علوفه و خوراک دام |
|
Asteraceae, Hypericaceae, Euphorbiaceae, Rosaceae, Lamiaceae, Anacardiaceae, Asclepiadaceae, Apiaceae, Araliaceae, Apocynaceae, Berberidaceae, Boraginaceae, Cucurbitaceae, Cornaceae, Caprifoliaceae, Chenopodiaceae, Fagaceae, Linaceae, Malvaceae, Oleaceae, Papaveraceae, Punicaceae, Ranunculaceae, Scrophulariacea, Violaceae, Zygophyllaceae, Verbenaceae, Tamaricaceae |
دارویی |
|
Araliaceae, Plantaginaceae, Rosaceae, Asteraceae, Apiaceae, Aizoaceae, Berberidaceae, Boraginaceae, Crassulaceae, Punicaceae, Ranunculaceae, Violaceae, Verbenaceae |
زینتی |
|
Linaceae, Malvaceae, Asteraceae, Anacardiaceae, Asclepiadaceae, Apiaceae, Apocynaceae, Boraginaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Moraceae, Ranunculaceae, Tamaricaceae |
مواد صنعتی |
|
Fabaceae |
حفاظت از خاک |
نتایج این مطالعه نشان می دهد که خویشاوندان وحشی در 9 طبقه ارتفاعی شامل از سطح دریا تا بیش از 4000 متر انتشار دارند که نشانگر توان سازش جمعیت‌های متنوع این گونه‌ها به شرایط متنوع اکولوژیکی اقلیم، خاک‌شناسی، ژئومورفولوژیک و زمین‌شناسی و توانمندی ژنتیکی آنها برای رقابت و بقاء در جوامع متنوع گیاهی است. این دامنه انتشار سبب شکل‌گیری اکوتیپ‌های متنوعی می‌گردد که هر یک به‌عنوان یک پتانسیل فیزیولوژیکی و ژنتیکی بالقوه می‌توانند از رقام‌های زراعی پشتیبانی نموده و از فرسایش ژنتیکی آن جلوگیری نمایند.
آب‌بشقابی (Centella asatica) دارای کاربردهای دارویی و بسیار با ارزشی است که متأسفانه در فهرست گونه‌های در معرض تهدید جهان قرار گرفته است (Pandey et al., 1993). به‌واسطه ارزش‌های بالای این گونه وحشی تلاش‌های گسترده‌ای برای کشت بافت این گونه انجام شده است (Das et al., 2008). اهلی‌سازی و تجاری‌سازی این گونه با ارزش دارویی که دارای انتشار بسیار محدودی در شمال ایران است، ضمن کاهش فشار از جمعیت‌های طبیعی، سبب ایجاد درآمدهای اقتصادی بسیار بالایی برای کشور خواهد شد.
همچنین گیاه زرشک زرافشانی (Berberis integrima) به‌عنوان گونه‌ای بسیار مقاوم با قابلیت رویش در اقلیم‌های متنوع و نیز خاک‌های متنوع در شمال، شمال‌غرب، غرب، مرکز و شرق ایران اننشار دارد که ضمن وجود اکوتیپ‌های با ارزش به‌منظور ارتقاء ژنوم زرشک کاشته شده، با کاربردهای بالای دارویی و غذایی (et al., 2013 Alemardan) توان اهلی‌سازی و ایجاد یک محصول کشاورزی جدید را دارد. گونه مشک طرامشک (Dracocephalum moldavica) در شمال، شمال‌غرب، شمال‌شرق و مرکز ایران انتشار دارد که به‌علت ارزش‌های بالای دارویی (Dastmalchi et al., 2007; Davazdahemami et al., 2008) قابلیت اهلی‌سازی و تبدیل به یک محصول کشاورزی جدید را دارد.
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که دامنه وسیعی از خویشاوندان وحشی محصولات باغی مانند انواع گلابی وحشی، آلوچه، توت‌فرنگی، تمشک و سیب در مناطق جنگلی شمال و درخت‌زارهای غرب کشور انتشار دارند که به‌عنوان محصولات جنگلی با ارزش می‌توانند در تولید محصولات ارگانیک و طبیعی جدید به‌کار گرفته شوند. انواع متنوع نعناع (Mentha spp.) نیز با انتشار در مناطق مختلف ایران از پتانسیل اهلی‌سازی و استفاده وسیع برخوردارند. مطالعات Hammer و Khoshbakht (2005) در جنگل‌های سوادکوه اهمیّت خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی را برای تولید این محصولات جدید در ایران تأیید می‌نماید. به‌علاوه مطالعات Khoshbakht و Hammer (2007) بر اهمیّت گونه آلوچه‌جنگلی (Prunus divaricate) برای اهلی‌سازی و تولید محصولی با ارزش تجاری تأکید نموده‌اند. همچنین، برخی از این خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی فراموش‌شده وکم‌کاربرد محصولاتی جزئی محسوب می‌شوند که می‌توانند اهلی‌سازی شده و به‌عنوان محصوات جدید در سطح وسیع کشت شوند و ارزش‌های اقتصادی بالایی را ایجاد نمایند (Mehrabian, 2013).
بررسی‌های این مطالعه حاکی از این است که بسیاری از این گونه‌ها دارای قابلیت اهلی‌سازی برای کاربردهای زینتی و فضای سبز هستند که بر اساس دامنه بردباری و سازش‌پذیری می‌توانند در فضای سبز مناطق جغرافیایی متنوع ایران به‌کار گرفته شوند. برای مثال گونه‌های متنوع بید (Salix spp.)، یاسمن (Jasminum spp.) و افرا (Acer spp.) در فضای سبز شهری پس از اهلی‌سازی قابلیت کشت وسیع در مناطق شهری را دارند که ضمن سازگاری بیشتر، به هزینه‌های کمتری برای نگهداری و حفاظت نیازمند هستند.
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که 22 گونه از خویشاوندان وحشی خانواده نخود (نیامداران) در ایران وجود دارد که به‌عنوان گونه‌های مهم مرتعی ایران (Asri, 2012) شناخته شده‌اند که اهلی‌سازی و کشت آنها به‌علت محتوای پروتئینی بالا از اهمیّت بالایی برای تأمین علوفه برخوردار است. گونه‌های متنوع ماشک (Vicia spp.) و خلر (Lathyrus spp.) از شاخص‌ترین این گونه‌ها هستند. ارزش علوفه‌ای بالای گونه‌های گاودانه (Vicia sativa) و خلر (Lathyrus sativus) (Monirifard, 2015) و نیز انواع گاودانه (Vicia spp.) (Abd El-Moneim, 1993) به‌منظور کاشت علوفه دامی تأیید شده است. به‌علاوه بسیاری از گونه‌های مقاوم به شوری خانواده تاج‌خروس از ارزش‌های غذایی بالایی برخوردار هستند که کاشت آنها از اهمیّت بالایی برخوردار است. گونه قلیا به‌عنوان علوفه‌ای خودرو در جنوب کشور برداشت می‌شود. اهمیّت این گونه برای کاشت در خاک‌های مواجه با شوری ثانویه برای کاهش نمک و برداشت به عنوان علوفه دام اثبات شده است ((Yucel and Baba, 2016).
جمع‌بندی
این نتایج نشانگر اهمیّت بسیار بالای رویشگاه‌های ایران از منظر خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی است. ایندرحالی است که خویشاوندان وحشی پیش از این در برنامه‌های مدیریت تنوع زیستی در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. این فهرست به‌عنوان نخستین منبع مدون پیرامون خویشاوندان وحشی در ایران، گام مهمی در راستای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از این گونه‌ها هستند. به‌علاوه نخستین گام برای برنامه‌ریزی‌های مدیریتی خویشاوندان وحشی، اهلی‌سازی به‌منظور برنامه‌های اصلاح نژاد و حفاظت از آنها است. همچنین این مطالعه تأکیدی مجدد بر مطالعات پیشین مبنی بر اهمیّت کشور ایران و منطقه جنوب‌غرب آسیا به‌عنوان مرکز مهم تنوع خویشاوندان وحشی و مرکز اهلی‌سازی در دنیا است.
)