فلور منطقه آبشار قطره‌ای معمولان (لرستان) با تأکید بر تعیین جایگاه حفاظتی پامچال لرستانی

مقدمه.

آبشارها و مناطق مرطوب دارای پوشش گیاهی ویژه‌ای هستند که در مناطق فاقد رطوبت بالا حضور ندارند. ازین‌رو، مطالعه و شناخت و معرفی پوشش گیاهی این مناطق از اهمیّت و اولویت خاصی برخوردار است. شناسایی و معرفی رستنی‌های مناطق مختلف سبب دسترسی آسان و سریع به گونه گیاهی خاص در محل و زمان معین، تعیین قابلیت رویشی منطقه و شناسایی گونه‌های مقاوم و در حال انقراض می‌شود (Kazemian et al., 2004). با انجام این مطالعات شناخت تاریخچه پوشش گیاهی، شناسایی روابط تاکسونومیک، شناسایی فلوریستیک مناطق، مدیریت بهینه و اولویت‌بندی رویکردها برای حفاظت از منابع طبیعی به دست می‌آید (Dhar, 2002).

آب و به‌ویژه آب شیرین یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی است. آبشارها به‌عنوان یکی از منابع آبی طبیعی، دارای اشکال مختلفی شامل سیلی غول‌آسا، چند جوی، دم‌اسبی، پهن‌رود، چند جریانی، تنگ‌راه، افقی و قطره‌ای هستند. آبشارهای قطره‌ای آبشارهایی هستند که از صخره و به‌صورت قطره‌ای و با جریان ناپیوسته فرو می‌ریزند (Mehrnia and Jalili, 2019). استان لرستان سرزمین آبشارهایی همچون آبشار بیشه، نوژیان، لون (تنگ‌هفت)، آب‌سفید الیگودرز، وارک، تله‌زنگ، آبشار سه‌گانه سرکانه عباس‌آباد و آبشار معمولان است. آبشارها از دیرباز مردم را مجذوب نموده و در فهرست اماکن دیدنی، اولویت بالایی دارند. بااین‌وجود، آبشارهای اندکی را می‌توان به‌عنوان مقصد گردشگری توصیف نمود (Kurdoglu and Kurdoglu, 2016). بازدیدکنندگان معمولاً به‌علت جذابیت آبشارها، مقصد خود را انتخاب می‌کنند، ازاین‌رو ویژگی‌های این چشم‌اندازها نقش مهمی را به‌عنوان جاذبه گردشگری و اکوتوریسم ایفا می‌کنند و به تنوع و توسعه در مناطق کمک می‌کنند (Hudson, 1998). هر آبشار باتوجه‌به جریان آب، دارای پوشش گیاهی ویژه‌ای است. گونه‌های گیاهی زینتی و اندمیک از جاذبه‌های اکوتوریسم بوده که معرفی و بیان آنها در شناساندن ظرفیت‌های طبیعی حائز اهمیت است. آبشارهای صخره‌ای-قطره‌ای از زیبایی ویژه‌ای برخوردار هستند. در تونل معمولان یکی از این نوع آبشارها وجود دارد. بخش معمولان در جنوب استان لرستان با وسعتی برابر با ۱۴۴۰ کیلومتر مربع و ۲۲۱۰۰ نفر جمعیت شهری و روستایی در ۵۰ کیلومتری حد فاصل شهرستان خرم‌آباد و پلدختر واقع شده است (شکل 1).

حدود 284 گونه ماکروفیت آبزی و نیمه‌آبزی آوندی متعلق به 57 خانواده و 127 جنس در ایران رویش دارد که 27 خانواده (حدود 16%) از آنها هیدروفیت حقیقی هستند و از نظر پراکندگی، بیشترین تعداد گونه‌های آبزی در شمال و کمترین میزان آنها در شرق کشور یافت می‌شوند ((Yousefi and Toranj, 2015. زاگرس بزرگترین رشته کوه فلات ایران است که از شمال‌شرقی عراق تا جنوب ایران امتداد دارد و دارای 3642 گونه گیاه آوندی است (Noroozi et al., 2019). اکثر مطالعات فلوریستیک درباره تالاب‌های ایران در شمال (Akhani, 1998; Ghahreman et al., 204; Ghahremaninejhad et al., 2012)، غرب (هشیلان در کرمانشاه) (Karami et al., 2001) و جنوب کشور (Dolatkhahi et al., 2011) صورت گرفته و مانداب‌های کوهستانی ایران کمتر بررسی شده است. از مطالعات فلوریستیک انجام شده در مناطق کوهستانی ماندابی و غرب کشور، می‌توان به فلور تالاب‌های کوهستانی البرز مرکزی (Klein and Lacoste, 1995) ، فلور ماندابی غرب البرز (Kamrani et al., 2011)، مانداب‌های دامنه‌های شمالی و شرقی سبلان (Sharifi et al., 2012) و همدان (Safikhani et al., 2018) اشاره نمود.

شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه معمولان، استان لرستان.

Figure 1- Geographical location of Mamoulan area, Lorestan province.

از جمله مطالعات فلوریستیک انجام شده در استان لرستان می‌توان به بررسی پوشش گیاهی وارک خرم‌آباد (Pourfallahi and Veiskarami, 2018) ، بررسی پوشش گیاهی منطقة قلایی کشکان Mehrnia, 2017)) و بخش غربی منطقه اشترانکوه (Mehrnia et al., 2021) اشاره کرد. استان لرستان از معدود رویشگاه‌های گونه زینتی پامچال لرستانی (Primula gaubaeana Bornm.) است. این گونه گیاهی زیبا که انحصاری ناحیه ایرانی-تورانی است و نمونه تیپ آن از لرستان گزارش شده است، در مسیر خرم‌آباد به ملاوی و همچنین، در مسیر جاده شول‌آباد به الیگودرز، استان چهارمحال و بختیاری (شیب شمالی کوه دنا) و استان سیستان و بلوچستان (زاهدان، کوه تفتان) نیز گزارش شده است. این گونه علفی چندساله که در فصل بهار گل می‌دهد، در رویشگاه‌های مرطوب و کنار چشمه‌ها رویش دارد (Jamzad, 1999). پامچال لرستانی شرایط رویشگاهی ویژه‌ای را ازنظر رطوبت و سایه ترجیح می‌دهد که با تغییرات اقلیمی و کاهش مناطق مرطوب، زیستگاه‌های بهینه این گونه زینتی در معرض خطر قرار می‌گیرد. باتوجه‌به رویش گونه پامچال لرستانی در منطقه آبشار معمولان، ظرافت و در معرض آسیب بودن این گونه و با هدف حفظ تنوع زیستی گیاهان منطقه، جایگاه حفاظتی آن تعیین شد. باتوجه‌به نبود پژوهش و اطلاعات در زمینه معرفی گیاهان آبشار معمولان، این مطالعه با هدف معرفی گونه‌های ماندابی، تعیین اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی این منطقه شد. نتایج چنین مطالعاتی، در شناخت پتانسیل‌های ژنتیکی و اقتصادی مناطق مطالعه‌شده، حفظ تنوع زیستی و بهبود شرایط حفاظتی مفید خواهد بود.

مواد و روش‌ها

بخش معمولان در جنوب استان لرستان در ۵۰ کیلومتری حد فاصل شهرستان خرم‌آباد و پلدختر، در ارتفاع 952-1118 متر از سطح دریا و در محدوده 33°23'1.7 N  تا 33°22'12.2 N عرض جغرافیایی تا 47°58'1.2 E و 47°57'39.5 E طول جغرافیایی واقع شده است (شکل 1) (http://www.fallingrain.com/world/IR/23/Mamulan.html). اطلاعات آماری هواشناسی (دما و بارندگی)، از ایستگاه سینوپتیک شهرستان خرم‌آباد، به‌عنوان نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی به بخش معمولان طی دوره آماری 1385-1395 تهیه شد. این ایستگاه هواشناسی در جنوب‌غرب خرم‌آباد و مختصات جغرافیایی 33°26'1.5 N و 48°16'44.58 E و ارتفاع 1155 متر از سطح دریا واقع شده است.

بارندگی در این منطقه از اوایل مهرماه آغاز و تا اردیبهشت‌ماه ادامه می‌یابد و در خردادماه به صفر می‌رسد. پر باران‌ترین ماه‌های سال شامل بهمن، آذر و دی و ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور بدون بارندگی یا دارای بارش بسیار اندک هستند. طبق آمار بارندگی 11 ساله (1395-1385) ایستگاه سینوپتیک شهرستان خرم‌آباد، بیشترین بارندگی سالانه این شهرستان در سال 1393 با7/564 میلی‌متر و کمترین بارندگی سالانه مربوط به سال 1390 با 4/285 میلی‌متر و کمترین بارندگی در مردادماه است که بارشی اتفاق نیفتاده است. دامنه نوسان دما در این حوزه به 35 درجه سانتیگراد می‌رسد و از 10 درجه سانتیگراد در زمستان تا 45 درجه سانتیگراد در تابستان تغییر می‌کند. میانگین بارش سالانه شهرستان خرم‌آباد طی دوره 10 ساله (1385-1395)، 9/421 و میانگین دما، 9/18 درجه سانتیگراد است (Meteorological Organization Lorestan province, 2017).

از ضرایب اقلیم‌نمای دومارتن (De Martonne, 1925) و آمبرژه (Emberger, 1932) و فرمول‌های مربوطه، برای تعیین طبقه اقلیمی منطقه معمولان و به منظور مشخص نمودن فصول خشک و مرطوب منطقه از نمودار آمبروترمیک، طی دوره آماری 1395-1385 استفاده شد. در روش دومارتن، دما و میزان بارندگی (دمای سالانه و میانگین بارندگی)، دو عامل مهم در تعیین نوع اقلیم به شمار می‌روند. در روش آمبرژه، از بین عوامل مختلف آب و هوایی، بارندگی و دما (کمینه و بیشینه دما)، از اهمیّت بیشتری برخوردار هستند. با استفاده از فرمول دومارتن و محاسبه ضریب خشکی (6/14)، اقلیم منطقه موردمطالعه، نیمه‌خشک و باتوجه‌به ضریب رطوبتی (68/40)، اقلیم منطقه در کلیماتوگرام آمبرژه، در اقلیم نیمه‌مرطوب قرار دارد (شکل 2).

شکل 2- منحنی آمبروتیک منطقه مطالعه‌شده

Figure 2- Ambrotermic curve of the study area

با بررسی نقشه‌های توپوگرافی و موقعیت جغرافیایی منطقه، مسیرها برای جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی شناسایی شد. مطالعه و جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی منطقه مطالعه‌شده طی دوره یک ساله (سال 1395) انجام شد. گیاهان جمع‌آوری‌شده در هرباریوم مرکز تحقیقات استان لرستان به روش‌های استاندارد خشک و به‌شکل نمونه‌های هرباریومی درآمدند. شناسایی نمونه‌های هرباریومی با استفاده از منابع معتبر فلور شامل فلور ایران (Asadi, 1988-2006) فلور رنگی ایران (Ghahraman, 1996-2008) ، فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2018) و فلور ترکیه (Davis, 1965-1988) انجام شد. نام‌های فارسی و در صورت وجود نام محلی گونه‌ها تعیین شد. بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی (Zohary and Dothan, 1966-1987) و تختاجان (Floristic Regions, 1986)، پراکنش جغرافیایی تعیین شد. شکل زیستی گونه‌های گیاهی بر اساس طبقه‌بندی رانکایر (Raunkiaer, 1934)، مشخص شد. طبق این تقسیم‌بندی، اشکال زیستی گیاهان بر حسب موقعیت جوانه احیاکننده آنها نسبت به بستر رویش (خاک یا آب) به‌شکل فانروفیت‌ها، کامفیت‌ها، همی‌کریپتوفیت‌ها، تروفیت‌ها و کریپتوفیت‌ها شامل هیدروفیت‌ها (گیاهان آبزی حقیقی)، هلوفیت‌ها (گیاهان پای در آب) و ژئوفیت‌ها طبقه‌بندی می‌شوند. گونه‌های گیاهی ماندابی از نظر نوع زندگی و موقعیت در زیستگاه، با استفاده از تقسیم‌بندی Misra (1980)، روشArchibold  (1995) و دسته‌بندی بوم‌شناختی در چهار گروه کلی: (حاشیه‌ای (Marginal)، پای در آب (Emergent)، شناور (Floating) و غوطه‌ور (Submerged)) دسته‌بندی شدند (Whitley et al. 1999). در این تقسیم‌بندی ذکر جزئیات بیشتر بوده، از روابط فیلوژنتیک مستقل و تنها بر اساس روشی است که در آن، گیاهان بر طبق رابطه فیزیکی با آب و خاک رشد می‌کنند.

برای تعیین جایگاه حفاظتی گونه P. gaubaeana Bornm. (گونه‌ای محدود به ناحیه ایرانی-تورانی)، با بررسی منابع گیاه‌شناسی معتبر و فلور ایران تیره گل پامچال (Jamzad, 1999)، مناطق پراکنش جغرافیایی این گونه مشخص شد (جدول 1). با بازدیدهای صحرایی در مناطقی که احتمال پراکنش این گونه وجود داشت، مراجعه شد و در مناطق حضور گونه، موقعیت هر جمعیت با دستگاه موقعیت‌یاب جغرافیایی ثبت و مشخصات رویشگاه یادداشت شد. به‌منظور تعیین تراکم نسبی گیاه در هر رویشگاه، مساحت عرصه و تراکم گونه در مکان‌های حضور گونه به‌روش خطی برآورد شد. در این روش در یک محدوده چند هکتاری در نواری به طول مشخص و عرض یک متر پایه‌ها شمارش، تراکم در سطح برآورد و گونه‌های همراه فهرست‌برداری شد.

با استفاده از اطلاعات ثبت شده، یادداشت‌برداری از عوامل محدودکننده حیات این گونه در منطقه و با استفاده از روش طبقه‌بندی IUCN (IUCN, 2017) بر مبنای سه معیار میزان حضور، سطح اشغال و تعداد افراد بالغ و نیز با در نظر گرفتن تعداد افراد جمعیت، نوع تجدید حیات و کیفیت رویشگاه، جایگاه حفاظتی گونه مورد نظر مشخص شد. محدوده حضور گیاه با استفاده از نرم‌افزار GeoCAT (Bachman et al., 2011) مشخص شد و بر اساس مشاهدات صحرایی، سطح تحت اشغال گونه تعیین شد. در نرم‌افزار Geocat با ثبت مکان‌های حضور گونه، نقشه‌ای از محدوده پراکنش آن ارائه می‌شود که سطح اشغال و جایگاه حفاظتی گونه مورد نظر را نشان می‌دهد.

نتایج

در منطقه آبشار قطره‌ای بخش معمولان، 138 گونه گیاهی شناسایی شد (جدول 2) که متعلق به 110 جنس و 55 خانواده گیاهی هستند. Fabaceae (20 گونه)، Asteraceae (13 گونه) و Brassicaceae (8 گونه) خانواده‌های گیاهی دارای بیشترین تعداد گونه در منطقه مورد مطالعه هستند (شکل 3). باتوجه‌به قرارگرفتن اشکال زیستی هیدروفیت، هلوفیت و ژئوفیت در زیرمجموعه شکل زیستی کریپتوفیت، 35 گونه (36/25 درصد) از گیاهان ماندابی منطقه آبشار معمولان به این شکل زیستی تعلق دارند. گونه‌های گیاهی ماندابی در منطقه آبشار معمولان، شکل زیستی، زیستگاه و نوع زندگی آنها ارائه شده است (جدول 2). بر اساس این نتایج، فلور ماندابی منطقه مطالعه‌شده شامل 24 خانواده، 29 جنس و 36 گونه است. Plantaginaceae با 2 جنس و 6 گونه (7/16 درصد)، Polygonaceae با 2 جنس و 3 گونه (3/8 درصد)، Cyperaceae، Poaceae، Primulaceae، Ranunculaceae و Salicaceae هر کدام با 2 گونه (5/5 درصد)، عمده‌ترین خانواده‌های گیاهی ماندابی منطقه آبشار معمولان محسوب می‌شوند و 17 خانواده دیگر هر کدام دارای یک گونه گیاه ماندابی بودند. جنس Plantago، دارای بیشترین گونه ماندابی (5 گونه) در منطقه مورد مطالعه بود.

جدول 1- پراکنش گونه P. gaubaeana در ایران

Table 1- Distribution of P. gaubaeana in Iran

جدول 2- فهرست و مشخصات گیاهان شناسایی شده در منطقه آبشار معمولان (استان لرستان). اشکال زیستی::Hem  همی‌کریپتوفیت،Th : تروفیت،Ch : کامفیت، :Ph فانروفیت، Cr: کریپتوفیت، Ge: ژئوفیت. عنصر رویشی :IT :ایرانی- تورانی، :ES اروپا- سیبری، :SS صحارا- سندی،  :Cosmجهان وطنی، :M مدیترانه‌ای. نوع زندگی: Hyg: حاشیه‌ای رطوبت‌پسند، Hel: مردابی، پای در آب، Hyd (Su): آبزی حقیقی غوطه‌ور.

Table 2- List and characteristics of identified plants in Mamoulan waterfall area (Lorestan province). Life forms: Hem: Hemi-cryptophyte, Th: Throphyte, Ch: Chamophyte, Ph: Phanerophyte, Cr: Cryptophyte, Ge: Geophyte. Chorotype: IT: Iranian-Turanian, ES: European-Siberian, M: Mediterranean, SS: Sahara-Sindian, Cosm: Cosmopolite. Type of life: Hyg (Hygrophyte), Hel (Heliophyte) and Hyd (Su) (Hydrophyte; Submerged)

شکل 3- نمودار ستونی خانواده‌های دارای بیشترین تعداد گونه در آبشار معمولان (استان لرستان)

Figure 3- Column chart of the families with highest number of species in Mamoulan waterfall (Lorestan province)

تروفیت‌ها با 56 گونه (58/40 درصد)، همی‌کریپتوفیت‌ها با 50 گونه (23/36 درصد)، فانروفیت‌ها با 16 (59/11 درصد) و ژئوفیت‌ها با 14 گونه (14/10 درصد)، عمده اشکال زیستی گونه‌های گیاهی منطقه را شامل می‌شوند (شکل 4). از 138 گونه گیاهی منطقه آبشار معمولان، 35 گونه گیاه ماندابی، بر حسب زیستگاه و نوع زندگی شناسایی شد که 36/25 درصد از مجموع گیاهان شناسایی‌شده منطقه را شامل می‌شوند. 26 گونه از گیاهان ماندابی (28/74 درصد) به گیاهان حاشیه‌ای رطوبت‌پسند، 8 گونه (86/22 درصد) به گیاهان مردابی پای در آب و 1 گونه (86/2 درصد)، به گیاهان آبزی غوطه‌ور تعلق دارند (شکل 5). ناحیه رویشی ایرانی-تورانی با 40 گونه (98/28 درصد)، عناصر رویشی ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای، اروپا-سیبری شامل 23 گونه (67/16 درصد)، عناصررویشی ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای با 22 گونه (94/15 درصد)، عناصر رویشی جهان‌-وطنی با 20 گونه (49/14 درصد) و عناصر رویشی ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای، صحرا سندی، اروپا-سیبری با 17 گونه (32/12 درصد) دارای بیشترین پراکنش جغرافیایی در منطقه مورد مطالعه بودند (شکل 6).

گونه‌های ماندابی منطقه آبشار معمولان، از جمله پامچال لرستانی (P. gaubaeana Bornm.)، شیرتیغک ساحلی (S. maritimus L.)، پرسیاوش (A. capilus-veneris L.)، سرخس آبدانی (Cystopteris fragilis (L.) Bernh)، مورد (Myrtus communis L.)، لویی (Typha latifolia L.) که عمدتاً در گروه حاشیه‌ای پای در آب قرار دارند، سطح پوشش بالایی را در منطقه به خود اختصاص داده‌اند (شکل 7). بافت خاک در این منطقه در طول یک شیب، از رسی-شنی تا شنی-رسی با یک ترکیبی از ماسه و شنی-رسی نزدیک جاده متفاوت و در مسیر نمونه‌برداری پوشش لاشبرگ تقریباً 50 درصد بود.

بر اساس معیارهای تعریف شده توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) برای تعیین جایگاه حفاظتی گونه‌ها می‌توان با در نظر گرفتن شرایط خاص هر گونه و منطقه، از معیارهای مختلف استفاده کرد. اصلی‌ترین این معیارها، میزان حضور (EOO: Occurrence of Extent) و سطح تحت اشغال (AOO: Area of Occupancy) است، دارا بودن حداقل دو مورد از موارد ذیل کافی است تا گونه در حال انقراض قرار گیرد: الف) جمعیت‌های به شدت منفک از یکدیگر، ب) تعداد رویشگاه‌هایی که گونه در آنها حضور دارد، ج) کاهش مداوم در سطح اشغال گونه و د) میزان حضور و کیفیت رویشگاه. بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته پیشین و انجام کارهای صحرایی، نمونه‌های گیاهی و اطلاعات رویشگاهی تعداد 7 جمعیت این گونه در رویشگاه‌های مختلف وجود دارد (جدول 1). محدوده حضور گیاه و سطح اشغال بر اساس مشاهدات صحرایی محاسبه شد (شکل 8).

شکل 4- نمودار ستونی درصد شکل زیستی گیاهان منطقه آبشار قطره‌ای معمولان (استان لرستان) بر اساس طبقه‌بندی رانکایر (Raunkiaer,1937). Th= تروفیت، Hem= همی‌کریپتوفیت، Ph= فانروفیت، Ge= ژئوفیت،Ch = کاموفیت.

Figure 4- Column chart of percentage of plants in Mamoulan waterfall area (Lorestan province) based on the Raunkiaer classification (Raunkiaer, 1937). Th= Throphyte, Hem= Hemi-cryptophyte, Ph= Phanerophyte, Ge= Geophyte, Ch= Chamophyte.

شکل 5- نمودار دایره‌ای درصد گیاهان ماندابی منطقه آبشار قطره‌ای معمولان (استان لرستان) بر حسب زیستگاه و نوع زندگی. نوع زندگی: Hyg: حاشیه‌ای رطوبت‌پسند، Hel: مردابی پای در آب، Hyd (Su): آبزی حقیقی غوطه‌ور.

Figure 5- Pie chart of percentage of wetland plants in Mamoulan drip waterfall area (Lorestan province) by habitat and life type. Type of life: Hyg (Hygrophyte), Hel (Heliophyte) and Hyd (Su) (Hydrophyte; Submerged)

شکل 6- نمودار ستونی نواحی رویشی گونه‌های گیاهی منطقه آبشار قطره‌ای معمولان (استان لرستان). IT= ایرانی ـ تورانی، ES= اروپاـ سیبری، M= مدیترانه‌ای، SS= صحراـ سندی، Cosm= جهانی وطنی.

Figure 6- Column chart vegetative areas of plant species in the Mamoulan drap waterfall area (Lorestan province)

IT=Iranian-Turanian, ES=European-Siberian, M=Mediterranean, SS=Sahara-Sindian, Cosm=Cosmopolite

شکل 7- رویشگاه و گونه‌های ماندابی شاخص در منطقه آبشار معمولان. 1- نمایی از رودخانه؛ 2- نمایی از آبشار؛ 3- پرسیاوش (Adiantum capilus-veneris) و شیرتیغک ساحلی (Sonchus maritimus) از نمای دور؛ 4- پرسیاوش (Adiantum capilus-veneris) و شیرتیغک ساحلی (Sonchus maritimus) از نمای نزدیک؛ 5- سرخس آبدانی (Cystopteris fragilis)؛ 6- پنج‌اتگشتی (Vitex pseudonegundo)؛ 7-پامچال لرستانی (Primula gaubaeana)؛ 8- ریش‌بز (Ephedra foliata)؛ 9- مورد (Myrtus communis)؛ 10- لویی (Typha latifolia.) و 11-  سازو (Juncus inflexus).

Figure 7- Significant plant species in the Mamoulan waterfall area. 1- A view of the river; 2- A view of the waterfall; 3- Adiantum capilus-veneris and sea lionfish (Sonchus maritimus) from a distance; 4- Adiantum capilus-veneris and sea lionfish (Sonchus maritimus) close-up; 5- Water fern (Cystopteris fragilis); 6- Vitex pseudonegundo; 7- Lorestan primrose (Primula gaubaeana); 8- Bearded goat (Ephedra foliata); 9- Case (Myrtus communis); 10- Louis (Typha latifolia.) and 11- Sazo (Juncus inflexus).

شکل 8- محدوده پراکنش گونه Primula gaubaeana Bornm. در ایران.

Figure 8- Distribution range of Primula gaubaeana Bornm. in Iran

بحث

پوشش گیاهی یکی از ویژگی‌های اصلی مناطق ماندابی است. گیاهان ماندابی در سراسر دنیا، در مرداب‌ها، باتلاق‌ها، لجن‌زارها، حاشیه دریاچه‌ها، مسیل‌ها و رودخانه‌ها، خلیج‌ها، مصب‌ها و در امتداد سواحل اقیانوس یافت می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر، آنها هر جا مانداب‌ها وجود دارد، یافت می‌شوند و اغلب بارزترین مؤلفه اکوسیستم هستند (Cronk and Fennessy, 2016). تعداد زیادی از گونه‌های آبزی و نیمه‌آبزی در مناطق شمالی ایران یافت می‌شوند. بااین‌حال، غرب و مرکز کشور نیز از نظر گیاهان آبزی غنی هستند (Yousefi and Toranj, 2015). رویشگاه آبشار قطره‌ای معمولان به‌علت وجود رودخانه، کوهستانی بودن منطقه، دارای تنوع آب و هوایی بوده و تعداد زیادی گونه گیاهی در این منطقه رویش دارند. پوشش گیاهی یکی از ویژگی‌های اصلی منطقه آبشار است و تنوع محیطی منطقه مطالعه‌شده، موجب پیدایش و گسترش گونه‌های متعددی از گیاهان (138 گونه متعلق به 110 جنس و 55 خانواده گیاهی) شده و فلور ماندابی آن شامل 24 خانواده، 29 جنس و 36 گونه است. در این منطقه، جنگل‌های بلوط (Quercus brantii Lindl.) همراه با گونه‌های درختی و درختچه‌ای ارغوان (Cercis siliquastrum L.)، کیکم (Acer monspessulanum L.)، گلابی وحشی (Pyrus glabra Boiss.)، تمشک (Rubus anatolicus Focke) و گونه‌های Trifolium spp. (7 گونه)، Medicago spp. (5 گونه) و Plantago spp. (4 گونه) وجود دارد که نقش بوم‌شناختی فوق‌العاده‌ای دارند و منابع مهمی برای حفظ آب و خاک محسوب می‌شوند. علاوه بر پوشش جنگلی، گونه‌هایی مانند پنجه‌غازی یا پاقزو (Falcaria vulgaris Bernh.) ، جو قاسم یا پیشوک ((Crocus haussknechtii Boiss.، شنگ (Tragopogon caricifolius Boiss.)، پونه (Mentha longifolia (L.) Hudson.)، پنیرک (Malva  neglecta Wallr.)، ختمی وحشی (Alcea koelzii Riedl.)، گزنه (Urtica dioica L.)، شاه‌تره (Fumaria parviflora Lam.)، شبدر (Trifolium spp.) و ... به‌وفور در مراتع یافت می‌شوند که به‌صورت خوراکی و دارویی مورد استفاده مردم منطقه و استان قرار می‌گیرند. گل‌های زیبای لاله (Tulipa systola Stapf) و شقایق (Papaver argemone L.) که بیشتر در فصل بهار گل می‌دهند، در منطقه رویش دارند. لبه شرقی منطقه آبشار، توسط ترکیبی از گونه‌های گیاهی Cirsium arvense، Lythrum salicaria، Polygonum spp.، Juncus inflexus، Mentha lonjifolia و Typha latifolia احاطه شده است.

بر اساس نتایج این مطالعه، در منطقه آبشار معمولان Fabaceae (20 گونه)، Asteraceae (13 گونه) و Brassicaceae (8 گونه) از جمله خانواده‌های دارای بیشترین تعداد گونه در منطقه مورد مطالعه بودند. نتایج بررسی فلور مناطق ماندابی استان همدان شامل شناسایی 163 گونه از 111 جنس و 45 خانواده بود و Poaceae، Asteraceae و Cyperaceae بزرگترین خانواده‌های گیاهی ماندابی استان همدان هستند (Safikhani et al., 2018). در بررسی فلور گیاهان چهار تالاب مهم در استان چهار محال و بختیاری، 137 گونه (متعلق به 38 جنس و 95 خانواده) شناسایی و Poaceae، Cyperaceae و Asteraceae مهم‌ترین خانواده‌های گیاهی محسوب می‌شوند (Iranmaesh et al., 2017). باتوجه‌به اینکه پراکنش جغرافیایی گیاهان هر منطقه تابع شرایط محیطی و اقلیمی است، این شباهت بیانگر شرایط اقلیمی تقریباً مشابه زیستگاه‌های ماندابی استان لرستان و مناطق مشابه در استان‌های همدان و چهارمحال و بختیاری است.

زاگرس کاملاً در منطقه جغرافیایی ایرانی-تورانی و در کانون تنوع زیستی ایرانو-آناتولی قرار دارد. بیش از 70 درصد گونه‌های رویش یافته در زاگرس عناصر ایرانی-تورانی هستند، اما گونه‌های گسترده‌ای که در دو یا چند ناحیه جغرافیایی پدیدار می‌شوند، نیز تعداد زیادی دارند (Noroozi et al., 2019). در بین عناصر رویشی منطقه معمولان، گونه‌های متعلق به عنصر رویشی ایرانی-تورانی (98/28 درصد) و پس از آن ناحیه ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای، اروپا-سیبری (67/16 درصد)، بیشترین سهم را دارا بودند. در دیگر مناطق استان، در مطالعه فلوریستیک منطقه قلایی کشکان، بیشترین درصد گونه‌ها مربوط به عناصر رویشی ناحیه ایرانی-تورانی (91/37 درصد) عنوان شد (Mehrnia, 2017). در مطالعه فلوریستیک منطقه وارک، در جنوب‌غربی خرم‌آباد نیز سهم عناصر رویشی ایرانی-تورانی (43 درصد) و ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای (23 درصد) گزارش شد (Pourfallahi and Veiskarami, 2018).

بیش از 8100 گونه گیاه آوندی در ایران رویش دارد و حدود 30% آنها اندمیک هستند که تلاش برای محافظت از گونه‌های در معرض تهدید و حفظ تنوع باقیمانده باید تسریع شود. سهم مهم در رسیدن به این هدف شناسایی مناطق سرشار از تنوع زیستی و اندمیسم است، جایی که حفاظت از آن بیشترین تأثیر را خواهد داشت. محدود کردن اطلاعات به گونه‌های اندمیک و نیمه‌اندمیک باعث ایجاد تبعیض و جهت‌گیری می‌شود، زیرا برخی اکوسیستم‌ها مانند تالاب‌ها یا مناطق دشتی که پناهگاه چندین گونه بومی، با ارزش حفاظتی بالا هستند ممکن است به‌عنوان نقاط مهم تنوع زیستی شناخته نشوند. دراین‌صورت، مطالعات بیشتر از کل فلور برای برجسته‌سازی پوشش گیاهی منطقه ضروری خواهد بود (Noroozi et al., 2019). اگرچه منطقه معمولان از لحاظ دارا بودن گونه‌های اندمیک زاگرسی (7 گونه؛ 1/5 درصد) در سطح بالایی قرار ندارد، اما از نظر حضور گیاهان وابسته به شرایط رطوبتی، تنوع زیستی در سطح بالایی قرار دارد. مناطق حفاظت‌شده و منابع طبیعی فقط در صورت مدیریت مؤثر می‌توانند مزایای زیست محیطی و اقتصادی ارائه دهند. بااین‌حال، بازده حفاظتی آنها در ایران پایین‌تر از میانگین جهانی است که این مسئله به آموزش و آگاهی عمومی ضعیف، بودجه ناکافی و نقص برنامه‌ریزی مدیریتی نسبت داده می‌شود (Kolahi et al, 2013).

برخی از گونه‌های ماندابی دارای پراکنش جغرافیایی گسترده‌ای هستند که در چندین قاره رویش دارند که به طبقه‌بندی آنها به‌عنوان جهان-وطنی منجر می‌شود. تخمین زده شده است که دامنه پراکنش تقریباً 60 درصد گونه‌های آبزی، بیش از یک قاره را در بر می‌گیرد. به‌عنوان مثال، گونه Phragmites australis australis (Cov.) Trin. ex Steud. که در بین نهگاندانگان دارای بیشترین پراکنش است، در عرض‌های جغرافیایی معتدل مشترک است، اما در مناطق گرمسیری نیز مشاهده می‌شود (Cronk and Fennessy, 2016). این گونه به‌عنوان یک گیاه برآمده از آب، در شرایط وفور غذایی در مناطق ماندابی و مقاومت آنها نسبت به تغییرات محیطی (شرایطی مانند عمق آب و ویژگی‌های بستر)، به‌سهولت گسترش می‌یابند و به‌تدریج به گونه مهاجم برای گیاهان برگ‌شناور و غوطه‌ور، تبدیل می‌شود (عصری و افتخاری، 1381).

در منطقه معمولان گونه Phragmites australis australis (Cov.) Trin. ex Steud. در حاشیه رودخانه کشکان و آبشار رویش داشته و در صورت عدم توجه به حفاظت گونه‌های گیاهی زینتی موجود در منطقه این گونه به‌صورت مهاجم در آمده و سبب حذف سایر گونه‌ها خواهد شد. بنابراین، سایرگیاهان آبزی به کناره‌های مسیر جریان آب محدود شده و در مسیر اصلی جریان آب فقط گیاه غوطه‌ور Potamogeton nodosus Poir. یافت می‌شود.

آبشار قطره‌ای معمولان از معدود رویشگاه‌های پامچال لرستانی (Primula gaubaeana Bornm.)، پرسیاوش (A. capilus-veneris) و گونه‌های Veronica orientalis، Ophrys schulzei و Scrophularia deserti است.

شیرتیغک ساحلی (S. maritimus L.) گونه گیاهی با بیومس بالا در منطقه معمولان رویش دارد، گیاهی چندساله با ساقه زیرزمینی رونده، با بیشینه ارتفاع یک متر است. این گیاه در مناطق گرم دنیا (نواحی مدیترانه‌ای، شمال آفریقا و جنوب‌غرب آسیا) یافت می‌شود و توانایی رشد در مناطق باتلاقی، مرداب‌ها و گودال‌های پوشیده از آب را دارد (Rechinger, 1963-2018). پراکنش آن از منشاء اصلی در اروپا و آسیای‌ غربی اتفاق افتاده و نوع قابل کشت آن که به‌عنوان علوفه در تعلیف دام‌ها استفاده می‌شود را می‌توان در زیستگاه‌های مختلف، در خاک‌های حاصلخیز و اصولاً در زمین‌های قابل کشت مشاهده نمود (Pegtel, 1976).

منابع طبیعی ایران که به چهار دسته پارک ملی، پناهگاه‌های حیات‌وحش، مناطق حفاظت‌شده و آثار طبیعی ملی تقسیم می‌شوند، تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند. بااین‌حال، آنها بدون در نظر گرفتن تحلیل صریح الگوهای بوم‌زادی (Endemism) یا نقاط مهم تنوع زیستی تأسیس شدند و به تبع آن ممکن است هنوز شکاف‌های درخور توجهی در زمینه حفاظت آنها وجود داشته باشد (Noroozi et al., 2019). لذت بردن از مناظر طبیعی آبشار، همراه با نوآوری‌ها، به‌ویژه در حمل و نقل و رشد فعالیت‌های تفریحی در طول قرن گذشته، باعث شده تا تعداد بازدیدکنندگان آبشارها افزایش یابد و به بهره‌برداری آگاهانه از این مناظر محبوب برای تفریح و گردشگری منجر شود (Hudson, 1998).

آب، عامل تعیین‌کننده در محیط‌های ماندابی است و هیدرولوژی تا حد زیادی شیمی خاک، توپوگرافی و پوشش گیاهی را تعیین می‌کند (Cronk and Fennessy, 2016). جریان‌های آب شیرین باتوجه‌به سطح رطوبت، الگوهای مختلفی از پوشش گیاهی را نشان می‌دهند، پوشش خزه‌ای متراکم روی سنگ و صخره‌های مجاور آبشار شکل گرفته است. گیاه پرسیاوش (Adiantum capillus-veneris L.) ، گونه‌ای سایه‌پسند و کاملاً وابسته به رطوبت، جریان دائمی آب و خاک اشباع است. گونه سرخس آبدانی (Cystopteris fragilis (L.) Bernh.)، گیاهی رطوبت‌پسند و صخره‌روی که در سایه با رطوبت نسبی بالا رویش دارد و در مسیر جریان آب قرار ندارد، باوجود رودخانه کشکان و آبشار قطره‌ای معمولان و بالا رفتن رطوبت نسبی هوای منطقه، روی صخره‌های سایه‌دار قدرت رویش پیدا کرده است. علاوه‌براین، حضور گونه‌هایی مانند افدرا (Ephedra foliata Boiss. ex C. A. Mey.) و لویی (Typha latifolia L.) در منطقه نیز ناشی از رطوبت رودخانه و آبشار است. گیاهان تالابی مجموعه‌ای متنوع از گونه‌ها را با سازگاری‌های مختلف، تحمل‌های زیست محیطی و رویکردهای زیستی نشان می‌دهند که بقای آنها را در خاک‌های اشباع یا سیلاب امکان‌پذیر می‌کند و دستیابی و درک این تفاوت‌ها برای حفاظت، مدیریت و احیاء آنها کاربرد دارد (Cronk and Fennessy, 2016).

آبشار قطره‌ای معمولان به‌عنوان یکی از منابع طبیعی ایران، با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری، قابلیت تبدیل شدن به یک جاذبه گردشگری مانند پارک‌های ملی و حیات‌ وحش را دارد. گردشگری سهم مهمی در توسعه اقتصادی هر کشور دارد، اما صنعت گردشگری ارتباط مستقیمی با محیط‌زیست دارد (GhulamRabbany et al, 2013). از بین رفتن تنوع زیستی به‌علت فعالیت‌های انسانی در دهه‌های گذشته، به‌شکل چشمگیری افزایش یافته است. گردشگری، به‌ویژه گردشگری طبیعت، با تنوع زیستی و جاذبه‌هایی که توسط یک محیط غنی و متنوع ایجاد می‌شود، ارتباطی تنگاتنگ دارد و از دست دادن تنوع زیستی در واقع به معنای از بین رفتن پتانسیل گردشگری است (Camarda and Grassini, 2003). گردشگری در اراضی طبیعی می‌تواند موجب تغییرات در تنوع و تراکم گونه‌های گیاهی، ساختار توده و سلامت گیاهان شود (Mohammadi Fard et al., 2020). گردشگردی سنتی و کنترل‌نشده، فشارهایی را برای بسیاری از مناطق طبیعی به همراه دارد که به اثراتی مانند: فرسایش خاک، افزایش آلودگی، از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی، افزایش فشار بر گونه‌های در معرض خطر و افزایش آسیب‌پذیری در برابر آتش سوزی‌ها منجر می‌شود (GhulamRabbany et al, 2013). بنابراین، با فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی‌های کاربردی می‌توان امکان حفظ تنوع و ساختار طبیعی پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه را در کنار بهره‌وری اقتصادی و توسعه خدمات و امکانات رفاهی گردشگری فراهم نمود. مدیریت پایدار برای این مناطق می‌تواند مانع انزوا یا تخریب این منابع طبیعی شود. از تأثیرات فیزیکی ناشی از فعالیت‌های گردشگری و تأثیرگذاری آن بر پوشش گیاهی، شکستن و لگدکوب شدن ساقه‌ها، کاهش توان زادآوری گیاه، از دست رفتن پوشش زمین، تغییر در ترکیب گونه‌ها، از دست دادن مواد آلی خاک، کاهش تخلخل کلان خاک و تسریع فرسایش خاک است (Camarda and Grassini, 2003). تخریب پوشش گیاهی و آلودگی منابع آبی و دیگر تأثیرات منفی گردشگری طبیعی در منطقه مورد مطالعه مسائلی حائز اهمیت خواهند بود. اقدامات نظارتی در پیشگیری و کاهش این تأثیرات منفی مفید خواهد بود و با برنامه‌ریزی اصولی، گردشگری طبیعی می‌تواند به‌عنوان نیرویی مثبت با هدف حفظ محیط‌زیست، به رونق گردشگری و توسعه اقتصادی منطقه مورد مطالعه قلمداد شود.

بر اساس محاسبات انجام‌شده توسط نرم‌افزار ژئوکت، میزان حضور (EOO) گونه پامچال لرستانی (Primula gaubaeana Bornm.)، در محدوده انتشار آن 117512873 کیلومترمربع است و در گروه  LC(با حداقل نگرانی) قرار می‌گیرد که بر اساس میزان حضور (EOO)، هیچ خطری پامچال لرستانی را تهدید نمی‌کند. اما سطح تحت اشغال جمعیت‌های آنها (AOO)، 35/0 کیلومترمربع و به‌طور متوسط برای هر جمعیت آن، 05/0 کیلومترمربع است. با محاسبات نرم‌افزار ژئوکت بر اساس سطح تحت اشغال جمعیت‌ها، آن را به‌عنوان گونه در حال انقراض (EN) معرفی کرده است. علاوه‌براین، بر اساس مشاهدات میدانی، واقعیت‌های میدانی باتوجه‌به سطح تحت اشغال، تعداد افراد جمعیت، نوع تجدید حیات )بیشتر از طریق ریزوم) و کیفیت رویشگاه، یک گونه در حال انقراض اعلام می‌شود. باتوجه‌به این موضوع که خطر نابودی گونه‌های در حال انقراض در طبیعت بسیار زیاد است (IUCN, 2017)، حفاظت از نمونه‌های پامچال موجود در رویشگاه، جمع‌آوری بذر این گونه، نگهداری و ذخیره آن در بانک ژن منابع طبیعی و کاشت آن در باغ‌های گیاه‌شناسی، از اولویت‌های حفظ این گونه زینتی است.